Powiat świdnicki, gmina Świdnica
(nazwa niemiecka Ober Weistritz, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Bystrzycy Górnej
Do rejestru zabytków w Bystrzycy Górnej zostały wpisane: kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (nr rej.: A/1795/1672 z 12.05.1966r.); pałac – dawna szkoła gospodarstwa domowego sióstr Urszulanek, następnie Państwowy Dom Dziecka „Orlik”, nr 43 (nr rej.: A/3563/934/Wł z 22.06.1983r.); pałac nr 48 (nr rej.: A/3564/1398/Wł z 7.03.1994r.); park pałacowy przy nr 48 (nr rej.: A/3565/1446/Wł z 29.09.1995r.).
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. cmentarz przykościelny, dawny cmentarz ewangelicki – obecnie katolicki, kaplicę rodową von Pückler, dawną plebanię nr 45, liczne domy mieszkalne w miejscowości, dworzec kolejowy, kilka wiaduktów.
Miejscowość wzmiankowano w 1385 roku jako Ober Weistricz. W średniowieczu majątek w Bystrzycy należał do rodów von Bonow, von Betschkow, von Lemberg, von Heinrichowitz. W 1550 roku dobra znajdowały się w rękach Melchiora i Hansa von Seidlitz z Burkatowa, a przed 1568 rokiem otrzymał je w spadku Adam von Seidlitz. W 1583 roku włości nabył Wiglas von Schindel (zm. po 1594r.). Odtąd posiadłości Bystrzyca Górna, Burkatów i Omieciny miały tych samych właścicieli. Rodzina von Schindel posiadała dobra do 1735 roku. W dokumentach dotyczących Bystrzycy Górnej wymieniono: w 1624 roku Georga Rudolfa von Schindel, następnie jego brata Gottfrieda, w 1655 roku Georga Rudolfa von Schindel, w 1694 roku jego spadkobierców, w 1733 roku Dorothe Amalie wdowe von Schindel, z domu von Zedlitz. W 1735 roku dobra zakupił Konrad Ernst Maximilan hrabia von Hochberg z Książa. W 1757 roku właścicielką majątków była jego córka Eleonore Elisabeth Maximiliane baronowa von Mudrach, z domu von Hochberg. Następnie dobra otrzymała w spadku jej córka Charlotte Christiana z domu baronówna von Mudrach, która wyszła za mąż za Joachima VIII Karola von Maltzan i wniosła mu w wianie posiadłości obejmujące Bystrzycę Górną. W 1785 roku w miejscowości znajdowały się katolicki i ewangelicki kościół, dwa probostwa, dwie szkoły, folwark, 15 gospodarstw kmieci, 12 zagrodników, 24 chałupników, młyn wodny. Bystrzyca Górna liczyła 365 mieszkańców. Kolejny właściciel Joachim Alexander von Maltzan (ur.1764r.) w 1795 roku sprzedał włości dyrektorowi ziemstwa Carlowi Franzowi Christopherowi Erdmannowi hrabiemu von Pückler baronowi von Groditz (zm.1797r.). W 1797 roku majątki objął Erdmann August Silvius hrabia von Pückler, syn Carla Franza. Co ciekawe w 1816 roku ożenił się on z Antonine Charlotte Anne (ur.1794r.), z domu von Maltzan, córkę poprzedniego właściciela. W 1830 roku w Bystrzycy Górnej wzmiankowano 67 domów, folwark, 443 mieszkańców, w tym 24 katolików, ewangelicki kościół, ewangelicką szkołę, katolicki kościół, browar, młyn wodny, cegielnię. W 1843 roku dobra nabył z działu spadkowego swego ojca Karl Erdmann Alex Ludwig hrabia von Pückler (ur.1817r., zm.1899r.). W opisie Bystrzycy Górnej z 1845 roku wymieniono 69 domów, folwark, 607 mieszkańców, w tym 56 katolików, ewangelicki kościół, ewangelicką szkołę, katolicki kościół, młyn wodny, cegielnię. Jego Ekscelencja Karl hrabia von Pückler pełnił liczne funkcje w administracji, był m.in. szambelanem królewskim, dyrektorem ziemstwa, starszym ziemskim, deputowanym powiatowym. W 1894 roku jego majątek w Bystrzycy Górnej miał powierzchnię 776ha, w tym 124ha pól uprawnych, 50ha łąk, 584ha lasów, 9ha wód, 9ha pastwisk, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1899 roku dobra otrzymał w spadku jego najmłodszy syn również Karl (ur.1857r., zm.1943r.). W 1917 roku majątek radcy Jego Ekscelencji Karla hrabiego von Pückler barona von Groditz liczył 908ha, w tym 124ha pól uprawnych, 67ha łąk, 699ha lasów, 9ha stawów, 9ha pastwisk. Przy folwarku działał browar, młyn wodny. Były to głównie dobra leśne. Nadleśnictwo znajdowało się w Bystrzycy Górnej, podlegały mu 2 leśniczówki: Bystrzyca Górna i Breitenhain. Ekscelencja Dr h.c. Karl von Pückler baron von Groditz jako właściciel posiadłości został wymieniony w księdze adresowej z 1937 roku. Włości wtedy liczyły 802ha, w tym 139ha pól uprawnych i łąk, 663ha lasów.
Pałac w Bystrzycy Górnej. Litografia z połowy XIX wieku i widokówki z I połowy XX wieku. Źródło:
https://polska-org.pl/527613,Bystrzyca_Gorna,Zespol_Placowek_Specjalnych_d_palac.html
(dostęp: 18.09.2022r.)
Początki rezydencji sięgają XVIII wieku. Pałac został rozbudowany i przekształcony w XIX wieku w stylu neogotyckim. Budynek składał się z dwóch prostokątnych skrzydeł dwu- i trzykondygnacyjnych, nakrytych dachami dwu- i czterospadowymi o niewielkim nachyleniu połaci. Bryłę pałacu urozmaicały ryzality i wieże. Elewacje ozdabiały neogotyckie nadokienniki, gzymsy, sterczyny. Po 1945 roku obiekt znalazł się w gestii Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W rezydencji urządzono dom wypoczynkowy dla pracowników przedsiębiorstwa. W 1970 roku pałac przejął Zespół Opieki Zdrowotnej w Świebodzicach. Przeprowadzono remont budynku i adaptacje na cele szpitalne. Zapewne w tym czasie uproszczono bryłę dawnej rezydencji, zlikwidowano wieże, dobudowano dodatkowe kondygnacje, wykonano płaski dach. W efekcie tej przebudowy zabytek zaczął przypominać typowy blok mieszkalny z lat 70. XX wieku. Kolejnymi użytkownikami budynku były: Zespół Opieki Zdrowotnej w Świdnicy, a następnie „Vis Vitalis” sp. z o.o. w Świdnicy. Obiekt wykorzystywano jako ośrodek rehabilitacji poszpitalnej i ośrodek szkolno-wychowawczy. Obecnie w dawnym pałacu mieści się Zespół Placówek, w skład którego wchodzą Szkoła Podstawowa nr 3 i Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii. Budynek jest wyremontowany, w dobrym stanie technicznym. Niestety jedynym śladem, po jego świetności jest ganek kolumnowy, poprzedzający wejście od strony parku. Park zachowany jedynie częściowo, na jego terenie urządzono boisko.
Dawny dom dziecka, według rejestru zabytków pałac na widokówkach z I połowy XX wieku. Źródło:
https://polska-org.pl/514991,Bystrzyca_Gorna,Budynek_nr_43_d_dom_dziecka.html
(dostęp: 18.09.2022r.)
W 1909 roku w Bystrzycy Górnej zakon sióstr Urszulanek ufundował dom wypoczynkowy, w którym urządzono szkołę gospodarstwa domowego z internatem. Piękny budynek o cechach rezydencjonalnych został wpisany do rejestru zabytków jako pałac, choć nigdy nie był siedzibą ziemiańską. Obiekt dwuskrzydłowy, składa się z korpusu i skrzydła bocznego. Podpiwniczonym dwukondygnacyjny, częściowo z użytkowym poddaszem, korpus nakryty dachem mansardowym z wystawką i lukarnami, nad bocznym skrzydłem dach płaski. Do korpusu prowadzą trzy wejścia, wszystkie ulokowane w murowanych gankach. Ze względu na różnice wysokości terenu dwa ganki zostały poprzedzone schodami. Elewacje zdobione podziałami wykonanymi z pomocą lizen i gzymsów. Fragmentarycznie zastosowano boniowanie. Część okien w opaskach wykonanych w tynku. W korpusie poniżej wydatnego gzymsu wieńczącego fryz kostkowy. Sierociniec prowadzony przez siostry zakonne działał w budynku do 1949 roku. Następnie majątek przejął Skarb Państwa. 1.09.1949 roku otwarto już Państwowy Dom Dziecka im. Synów Pułku. Obiekt podlegał pod Kuratorium Okręgu Szkolnego we Wrocławiu. Ostatnim użytkownikiem budynku był Dom Dziecka „Orlik” funkcjonujący pod patronatem Kawalerów Maltańskich. W 2012 roku Dom Dziecka został zlikwidowany. Odtąd budynek stoi pusty i powoli niszczeje.
Bystrzyca Górna położona jest około 11 kilometrów na południe od Świdnicy. Z miasta powiatowego prowadzi lokalna droga (ul. Bystrzycka) przez Jakubów i Burkatów Omieciny. Dawny pałac rodu von Pückler (nr 48) znajduje się w centrum Bystrzycy Górnej w bezpośrednim sąsiedztwie głównej drogi przebiegającej przez wieś. Dokładna lokalizacja:
50.778807694578475, 16.447640692410715
Dawny dom dziecka (nr 43) położony jest na południe od pałacu, na stoku wzniesienia górującego od zachodu nad doliną rzeki Bystrzycy, którą to doliną przebiega główna droga w miejscowości. Dokładna lokalizacja:
50.77693342601197, 16.44270616156937
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2022r.
Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP w Bystrzycy Górnej
