Powiat wołowski, gmina Wińsko
(nazwa niemiecka Pakuswitz, w latach 1937-1945 Ristenau, Kreis Wohlau)
Zabytki w Białawach
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Białawach. Na zachód od zabudowań znajduje się dawny dworzec kolejowy ujęty w rejestrze zabytków dotyczącym Biaław Małych.
Wieś wzmiankowano w 1331r. jako Pacostowicz. W 1787 roku w Białawach znajdował się pański folwark i 6 gospodarstw zagrodniczych. Niewielka wioska liczyła 87 mieszkańców. Właścicielem dóbr rycerskich był von Köhlchen z Brzózki. W 1830 roku majątki Białawy i Brzózka należały do von Johnstona. W Białawach wzmiankowano 14 domów, browar, 75 mieszkańców, w tym 17 katolików, browar. W 1839 roku posiadłość w Białawach wraz z Brzózką za 34 000 talarów reńskich nabył Robert Selbmann. W jego rękach pozostały przynajmniej do 1845 roku. W 1845 roku w Białawach wzmiankowano 14 domów, kuźnię, browar, 82 mieszkańców, w tym 28 katolików. W latach 1856-1861 włości należały do Friedricha Leonharda Schmidta. Następnie losy majątków w Białawach i Brzózkach rozdzieliły się. W księgach adresowych do 1873 roku jako właściciela włości Białawy wymieniano Louisa Schmidta. Z kolei posiadłość w Brzózce już około 1866 roku należała do Friedricha Schönebecka. Około 1876 roku ponownie obydwa majątki znalazły się w rękach jednego właściciela z rodziny Schönebeck. W 1886 roku w Białawach wzmiankowano Fritza Schönebecka z Brzózki. Przed 1894 rokiem losy obydwu posiadłości ponownie się rozeszły. Właścicielem dóbr rycerskich w Białawach został Julius Kunert. Włości liczyły zaledwie 88ha, w tym 64ha pól uprawnych, 12ha łąk, 5ha lasów, 2ha pastwisk, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Julius Kunert mieszkał w Białawach przynajmniej do 1898 roku. W 1902 i 1905 roku dobra należały do rodziny Fiedler. W 1909 roku folwark w Białawach należał do porucznika w stanie spoczynku Paula Siedentopfa. W 1912 roku właścicielem dóbr Białawy był już porucznik Siegfried Sauer z Brzózki. Przed 1917 rokiem sprzedał on posiadłość w Brzózce i w jego rękach aż do 1926 roku pozostał jedynie majątek w Białawach. W 1930 roku Białawy jako przysiółek były już częścią wsi Białawy Małe. Miejscowy majątek należał do Friedricha Gluppa. W jego rękach pozostał przynajmniej do 1937 roku, kiedy to miał powierzchnię 108,25ha, w tym 85ha pól uprawnych, 8,5ha łąk, 7ha pastwisk, 0,25ha wód, 5ha lasów, 1ha parku, 0,5ha ogrodu, 1ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Dodatkowe informacje na temat wsi Białawy w książce „Pałace Dolnego Śląska. Powiat wołowski”. Zapraszam do zakupu.
Rezydencja w Białawach została wzniesiona w drugiej połowie XIX wieku, po oddzielaniu majątku od posiadłości w Brzózce. Budynek składał się z piętrowego korpusu i dwóch parterowych skrzydeł bocznych. Korpus nakrywał dach naczółkowy, skrzydła posiadały dachy dwuspadowe. Skromne elewacje dekorowały gzymsy i boniowane naroża części centralnej. Do skrzydeł bocznych prowadziły osobne wejścia. Być może te części budynku pełniły funkcję oficyny. Siedziba w Białawach przetrwała drugą wojnę światową bez uszkodzeń. W czasach Polski Ludowej w budynku urządzono szkołę. Z czasem rezydencja została rozebrana, a na jej miejscu wybudowano nową szkołę. Co ciekawe obecnie w Białawach w ogóle nie ma szkoły. Nowy budynek został również rozebrany i pozostał z niego niewielki fragment. Rozebrano także zabudowania gospodarcze folwarku. Obecnie jedynym śladem po dawnej posiadłości jest niewielki, ale interesujący park. W drzewostanie parku dominuje drzewostan liściasty (dęby, kasztanowce, lipy). Niestety część zadrzewienia została wycięta pod boisko szkolne. Pozostałe resztki parku na tle podobnych założeń w okolicy są dość dobrze utrzymane.
Białawy to obecnie niewielki przysiółek miejscowości Białawy Małe. Położony jest około 20 kilometrów na północ od Wołowa. Najkrótszy dojazd z miasta powiatowego zapewnia droga wojewódzka nr 339 do Pełczyna, skąd do Biaław prowadzi droga lokalna przez Smogorzówek i Brzózkę. Obszar dawnego majątku stanowi większość powierzchni przysiółka.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2022r.
