Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Zieserwitz, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Cesarzowicach
Do rejestru zabytków w Cesarzowicach został wpisany zespół kościoła filialnego, nr rej.: A/1172/1202 z 14.12.1964 i z 12.09.1997:
- kościół p.w. św. Marcina, XIV, XVI, 2 poł. XVIII
- cmentarz kościelny
- mur obronny cmentarza, 1 poł. XVII
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół dworski: dwór (nie istnieje), stajnię, dwie stodoły, budynek gospodarczy, park dworski. Trzy dawne oficyny nie są ujęte nawet w ewidencji zabytków.
Miejscowość wzmiankowano w 1217r. jako Scizerovici, w 1336r. jako Jesrowicz, w 1348r. Czesarowicz, w 1361r. jako Czesirwicz. W 1336 roku właścicielem Cesarzowic był Witko von Schönfeld. W 1351 roku za zgodą cesarza Karola IV majątek nabyła rodzina von Kreiselwitz. Następnie dobra należały do rodów von Engelhardt und Schnallenstein, von Nimptsch, von Landskron, von Schweinichen, von Briesen. W 1742r. majątek nabył major Hans Magnus von Schubert. Następnie 1782r. dobra objął jego siostrzeniec królewski szambelan i rotmistrz Johann Ernst Joachim von Elsner. Odtąd posiadłość pozostała przez ponad 80 lat w rękach jego rodu. W 1795 roku w Cesarzowicach znajdował się katolicki kościół filialny, pałac, folwark, 2 budynki probostwa, szkoła, 8 gospodarstw kmiecych, 33 zagrodniczych, 5 chałupniczych, wiatrak, piekarnia, browar i kuźnia. W sumie 66 domostw zamieszkiwało 485 osób. W 1809 roku włości objął Ernst Franz Ludwig Friedrich von Elsner (ur.1774r., zm.1831r.), rotmistrz i starszy ziemski, deputowany powiatu Środa Śląska, bratanek poprzedniego właściciela i syn Karla Friedricha von Elsnera (ur.1739r., zm.1808r.), pruskiego generała-porucznika, kawalera Orderu Czarnego Orła. W 1830 roku w Cesarzowicach wzmiankowano 83 domy, pałac, 509 mieszkańców, w tym 79 katolików, ewangelicką szkołę, 2 wiatraki, browar, gorzelnię i cegielnię. W 1831 roku dobra przejął komisarz dystryktu policyjnego Ernst Ferdinand Ludwig Sylvius Joachim von Elsner, królewski szambelan, syn Ernsta Franza. W 1834 roku Ernst Ferdinand von Elsner spłacił pozostałych spadkobierców kwotą 56 000 talarów reńskich. W 1845 roku w opisie miejscowości wymieniono 87 domów, pałac, 579 mieszkańców, w tym 72 katolików, ewangelicką szkołę, 2 wiatraki, browar, gorzelnię, hodowlę 2045 owiec. Ernst von Elsner właściciel Cesarzowic, Piersna i Stoszowa w powiecie średzkim zmarł po 1866 roku, dobra otrzymała w spadku jego córka hrabina Marie von Carmer, z domu Elsner, małżonka Hans Friedrich Ludwig Wilhelm hrabia von Carmer (ur.1827r. w Pęczkowie, zm.1885r. w Lugano). Majątek w Cesarzowicach dzierżawił niejaki Müller. Około 1894 roku kolejnym właścicielem dóbr został Karl hrabia von Carmer (ur.1861r., zm.1922r.), syn Marie i Hansa Friedricha. Były asesor, właściciel majoratu, major i starszy ziemski Karl hrabia von Carmer-Borne zmarł w 1922 roku. Pozostawił on trzech małoletnich synów. Opiekę nad majątkiem sprawował dyrektor ziemski, porucznik w stanie spoczynku Horst von Tettenborn z Pęczkowa w powiecie strzegomskim. W 1928 roku majątek w Cesarzowicach nabyła Enriqueta von Löbbecke z Kościerzyc koło Brzegu. W 1937 roku dobra pozostawały w rękach Enriquety von Löbbecke. Powierzchnia włości wynosiła 557,98ha, w tym 432ha pól uprawnych, 6ha pastwisk, 39ha łąk, 50ha lasów, 18ha parku, 2ha stawów, 10,98ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Folwark prowadził nadinspektor Erich Muschner. Gospodasrtwo specjalizowało się w hodowli bydła ras mlecznych, uprawie ziemniaków i buraków cukrowych.
Pałac na litografii z teki Dunckera z połowy XIX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/887027,foto.html?idEntity=515139 (dostęp: 28.08.2021r.)
Pałac na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/7279191,foto.html?idEntity=515139 (dostęp: 28.08.2021r.)
Rezydencja w Cesarzowicach została ufundowana przez Johanna Ernsta Joachima von Elsnera w 1785 roku. Klasycystyczną siedzibę zbudowano na wyspie otoczonej fosą, nad którą przerzucono kamienny most. To nietypowe rozwiązanie dla tego stylu architektonicznego, być może pałac powstał w miejscu starszej rozebranej budowli. Rezydencję wzniesiono na planie prostokąta, posiadała dwie kondygnacje, nakrywał ją dach mansardowy. Na osi fasady umieszczono piękny portyk wgłębny. Elewacje ozdabiały gzymsy, opaski wokół okien, nadokienniki. Co ciekawe prawie identyczny portyk wgłębny jak pałac w Cesarzowicach posiada zachowana do dziś rezydencja w Wiszni Małej koło Trzebnicy. Siedziba w Cesarzowicach została prawdopodobnie przebudowana w latach 20-tych XX wieku przez ostatnią właścicielkę Enriquetę von Löbbecke. Na widokówkach sprzed drugiej wojny światowej widać zmienioną fasadę pałacu. Oryginalny portyk wgłębny zastąpiono wysuniętym przed budynek portykiem kolumnowym zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Rezydencja w Cesarzowicach została spalona przez żołnierzy radzieckich w 1945 roku, niedługo po zajęciu miejscowości przez Rosjan. W kolejnych dekadach z ruin budynku okoliczni mieszkańcy zabierali potrzebne im materiały budowlane. Pałac ostatecznie rozebrano przed 1960 rokiem. Z rezydencji pozostały resztki murów, zarośnięte, trudno dostrzegalne. Zachowało się ukształtowanie terenu wokół pałacu, z fosą i przerzuconym nad nią łupkowym mostem.
Rezydencja po przebudowie w latach 30-tych XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5945948,foto.html?idEntity=515139 (dostęp: 28.08.2021r.)
Dziś największą ozdobą miejscowości jest park krajobrazowy. Pierwotnie założenie z końca XVIII wieku liczyło około 100 mórg. Obecnie jest mniejsze, nieco zaniedbane. Wrażenie jednak robią rosnące w parku okazy starodrzewu, w tym platany klonolistne – z najbardziej znanym „Cesarzem“, pod którym miał odpoczywać Napoleon Bonaparte – żywotniki olbrzymie, świerk, jodły, cisy, modrzewie, dęby i lipy. Przetrwała znaczna liczba zabudowań mieszkalnych i gospodarczych dawnego folwarku, pierwotnie rozłożonych wokół trzech nieregularnych dziedzińców. Część zabudowań przekształcona, o zmienionej funkcji. Dawna kaplica grobowa wykorzystywana jest obecnie jako komórka. W jej pobliżu walają się resztki tablic upamiętniających właścicieli miejscowości.
Cesarzowice są położone około 7 kilometrów na południe od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego prowadzi lokalna droga przez Ciechów. Pozostałości zespołu pałacowego wraz z parkiem znajdują się na zachodnim krańcu Cesarzowic.
Dokładna lokalizacja nieistniejącego pałacu:
51.107735697903365, 16.561170482858056
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2021r.
