Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Frankenthal, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Chwalimierzu
Do rejestru zabytków w Chwalimierzu zostały wpisane:
- zespół pałacowy:
- ruina pałacu, 1884-5, nr rej.: A/3776/395/W z 4.10.1977
- stajnia, 2 poł. XIX, nr rej.: j.w.
- park, 2 poł. XIX, nr rej.: A/3777/226 z 15.07.1950
- zespół folwarczny, nr rej.: A/3778/729/W z 5.06.1997
- dom zarządcy, ok. 1910
- kuźnia, po 1890
- 3 obory, po 1890
- 2 stodoły, po 1890
- ogród, 2 poł. XIX
- spichrz, XIX/XX
- stajnia, po 1890
- stodoła, 4 ćw. XIX
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. cmentarz ewangelicki, mauzoleum rodziny von Kramsta, dom ogrodnika, bramę główną, stodołę i stajnię w folwarku nr 2, szkołę, leśniczówkę, gorzelnię i dom mieszkalny (nr 55), zespół dawnej cegielni.
Miejscowość wzmiankowano w 1338 i 1339 roku jako Frankintal. W pierwszej połowie XV wieku Chwalimierz należał do Petera von Luck. Następnie dobra przejęła rodzina von Dompnig. W XVII wieku majątek był własnością rodu von Burghaus. Od połowy XVII wieku do końca XVIII wieku wieś posiadali przedstawiciele rodziny von Haugwitz. W 1795 roku w miejscowości dzieliła się na dwie części: Dolną i Górną. Obydwa majątki należały do hrabiego von Haugwitz. W Chwalimierzu Górnym znajdował się pałac, folwark, 11 gospodarstw zagrodników, 2 chałupnicze oraz młyn wodny. W 17 domostwach mieszkały 132 osoby. W Chwalimierzu Dolnym wzmiankowano folwark, pańską siedzibę, 13 gospodarstw zagrodniczych i 13 chałupniczych. Wieś liczyła 29 domów i 154 mieszkańców. W skład majątku wchodziła cegielnia i duży las. W 1830 roku właścicielem dóbr w Dolnym i Górnym Chwalimierzy był Schaubert. W miejscowości znajdowały się 73 domy, pałac, dwa folwarki, dwa wiatraki, cegielnia oraz dwa młyny wodne. Wieś liczyła 312 mieszkańców, w tym 98 katolików. Powoli zacierał się podział na część Dolną i Górną. W 1845 roku majątek należał do wdowy Schaubert. W Chwalimierzu wzmiankowano 57 domów, pałac, 2 folwarki, 407 mieszkańców, w tym 174 katolików, 2 wiatraki, 2 młyny wodne, cegielnię oraz hodowlę 1100 owiec i 140 sztuk bydła. Dobra rycerskie krótko w latach 1856-1858 były własnością radcy von der Marrwitza. Około 1861 roku posiadłość nabył starszy ziemski Karl Friedrich Erdmann von Wiedebach-Nostitz und Jänkendorf (ur. 1810r., zm. 1873r.) z Arnsdorf w powiecie zgorzeleckim. Z małżeństwa z Anną Julią baronówną von Ungern-Sternberg (ur. 1818r., zm. 1900r.) miał on trzech synów: Karla Gottlieba (ur. 1844r., zm.1910r.), Paula Friedricha (ur. 1848r., zm.1923r.) i Kurta (ur. 1851r., zm.1906r.). W 1873 roku po śmierci ojca dobra należały do jego spadkobierców. W 1881 roku majątek od dziedziców von Wiedebach-Nostitz odkupił Georg von Kramsta (ur. 1842 r., zm. 1901r.). Należały do niego liczne zakłady przemysłowe i dobra ziemskie, m.in.: w Ciechowie, Buczkach, Piersnie, Rakoszycach, Stoszowie i Kozikowie w powiecie średzkim. W latach 1884-1885 w Chwalimierzy Georg von Kramsta ufundował nową rezydencję. Na przełomie 1899 i 1900 roku utworzył on fideikomis państwo stanowe Chwalimierz. Żoną Georga von Kramsty była Emma, córka Karola Wilhelma Scheiblera, łódzkiego przemysłowca, który posiadał majątek w pobliskim Kwietnie. Z małżeństwa na świat przyszło pięć córek i syn Hans Georg. W 1901 roku po śmierci ojca właśnie syn dziedziczy włości wchodzące w skład państwa stanowego. Hans Georg von Kramsta (ur. 1890r.) był ostatnim prywatnym właścicielem dóbr. W 1937 roku należący do niego majorat liczył 2485,4ha, z czego na majątek w Chwalimierzu przypadało 747,19ha: 433,37ha pól uprawnych, 69,33ha łąk, 179,9ha lasów, 64,59ha ogrodu, parku, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała gorzelnia i cegielnia. W 1943 roku po śmierci Hansa Georga von Kramsty dobra zostały skonfiskowane przez władze nazistowskie.
W 1945 roku pałac w Chwalimierzu został splądrowany i zdewastowany przez żołnierzy radzieckich. Następnie dobra trafiły pod zarząd Inspektoratu Rolnego Środa Śląska. Już w latach pięćdziesiątych XX wieku zaniedbany pałac szabrowała i rozbierała lokalna społeczność. W 1958 roku w rezydencji wybuch pożar, który znacznie przyspieszył zagładę budynku. Od 1978 roku nieszczująca ruina podlegała pod Państwowe Gospodarstwo Rolne Środa Śląska. W latach 90-tych XX wieku zabudowania należały do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, następnie zostały sprywatyzowane.
W 1795 roku w Chwalimierzu znajdowały się dwa majątki i przy każdym z nich wzmiankowano siedzibę pańską. Obydwa wspomniane budynki zniknęły bez śladu w XIX wieku. Rezydencje nie zostały uwiecznione na żadnym obrazie czy litografii i nie wiemy nawet jak wyglądały. W pierwszej kolejności po połączeniu dóbr zapewne na znaczeniu stracił budynek w Chwalimierzu Dolnym opisywany jako dom pański, podczas gdy budynek w Górnej części wsi określano jako pałac. Trudny okres dla majątku przypadał na rządy rodziny von Wiedebach-Nostitz und Jänkendorf, której najważniejsze dobra znajdowały się w odległym powiecie zgorzeleckim. Zaniedbane i zadłużone włości w 1881 roku wykupił Georg von Kramsta. Stan pałacu i folwarku musiał być kiepski, skoro zdecydował się on na wystawienie nowej rezydencji oraz rozległego folwarku założonego wokół dwóch dziedzińców.
Pałac na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/4700787,foto.html?idEntity=522208 (dostęp: 1.12.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/8732491,foto.html?idEntity=522208 (dostęp: 1.12.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/7963007,foto.html?idEntity=522208 (dostęp: 1.12.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/961451,foto.html?idEntity=522208 (dostęp: 1.12.2021r.)
Neorenesansowy pałac zaprojektowany przez architekta Carla Schmidta został wzniesiony w latach 1884-1885. Rezydencję usytuowano w środku parku, na wzniesieniu zakończonym skarpą stromo opadającą w kierunku północnym. Był to budynek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, podpiwniczony, z dwukondygnacyjnym korpusem założonym na planie prostokąta. Od zachodu pałac zamykała kwadratowa, pięciokondygnacyjna wieża, z klatką schodową w jednym z narożników, zwieńczona wysokim hełmem z latarnią. Pomiędzy korpusem a wieżą usytuowano wąski, jednotraktowy łącznik. Korpus nakryty był wysokim, czterospadowym dachem z lukarnami i powiekami. W elewacji bocznej wschodniej znajdowało się główne wejście do rezydencji, poprzedzone portykiem kolumnowym, podkreślone wysokim szczytem, ze spływami wolutowymi i kartuszem herbowym. Wejście flankowały dwa półokrągłe alkierze, z ostrosłupowymi hełmami. W elewacji południowej asymetrycznie umieszczono dodatkowe wejście, zaakcentowane portykiem kolumnowym, zwieńczonym balkonem i poprzedzonym schodami. Po północnej stronie korpusu rozciągał się taras, wsparty na murze oporowym, z tralkową balustradą, glorietą i krętymi schodami prowadzącymi w głąb parku. Bryłę siedziby Kramstów urozmaicały wieże, ryzality, alkierze, wykusze, szczyty, portyki. Elewacje ozdabiały gzymsy konsolkowe i uskokowe, boniowanie pozorne, obramienia otworów okiennych, rustykowane lizeny. Do dziś przetrwała przede wszystkim wieża, majestatycznie wyłaniająca się z koron drzew, które zarosły miejsce po rezydencji. Zachowały się również fragmenty murów obwodowych korpusu oraz łącznika, glorieta, schody do parku i część kamiennych umocnień muru oporowego.
Ruiny rezydencji otacza rozległy park krajobrazowy, od południa przechodzący w naturalny las. W parku zachowały się okazy liściastego starodrzewu. Najstarsze drzewa zapewne pochodzą z parku, który otaczał starszą siedzibę, rozebraną w XIX wieku. Na skraju założenia neorenesansowa stajnia z wozownią, wzniesione w 1885 roku. W pobliżu zachowany również neorenesansowy dom ogrodnika. Przy głównej ulicy Chwalimierza znajduje się neobarokowa brama wjazdowa z kartuszem herbowym Georga von Kramsty. W pobliżu bramy wokół dwóch podłużnych dziedzińców wznoszą się pochodzące z końca XIX wieku zabudowania gospodarcze: obory i stodoły. Przy południowym dziedzińcu wznosi się ufundowany około 1910 roku dom zarządcy majątku (nr 8), określany czasem mianem dworu, bądź pałacu myśliwskiego. Na wschodnim krańcu Chwalimierza znajdują się ruiny cegielni, natomiast na północny-zachód od wioski położone są ruiny dominialnej gorzelni. W lesie w pobliżu ruin gorzelni można trafić na pozostałości ewangelickiego cmentarza, w tym resztki kaplicy grobowej rodu von Kramsta.
Chwalimierz położony jest około 3 kilometry na południe od Środy Śląskiej. Dojazd z miasta lokalnymi drogami, ulicą Wiejską, a następnie Średzką. Zespół zabudowań folwarcznych znajduje się w centrum Chwalimierza, natomiast ruiny rezydencji i park położone są na południe od wioski.
Dokładna lokalizacja ruin pałacu:
51.138328019300324, 16.59734884545239
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2021r.
