Powiat oławski, gmina Oława
(nazwa niemiecka: Heidau, Kreis Ohlau)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1303r.
Rys historyczny i stan obecny:
W pierwszej połowie XV w. Gać należała do Jana Mladoty, żonatego z Anną (zm. po 1457r.), córką Mikołaja I Jenckwitz z Posadowic. Po śmierci męża, około 1430r. Anna ponownie wyszła za mąż, za Jana Rolle (ur.1388r., zm.1445r.). W wianie otrzymał on majątki odziedziczone przez Annę po pierwszym mężu: Gać, Ścinawę Polską, Ścinawę i Psary. Odtąd Gać stała się siedzibą rodu von Oppersdorff. Po śmierci Jana Rolle Gać, Psary i Bryłówkę odziedziczył jego najstarszy syn Henryk (ur.1442r., zm.1513r.). Gdy Henryk Rolle zmarł w 1513r. Gać początkowo otrzymali jego dwaj synowie Fryderyk (ur.1471r., zm.1544r.) i Wacław (ur.1487r.). W 1519r. Wacław wykupił z rąk brata drugą połowę miejscowości i ponownie zjednoczył wioskę. Poza Gacią posiadał również Obórki i Olszankę. Wacław zmarł w 1546r., a majątek w Gaci odziedziczył jego najstarszy syn Henryk (ur.1528r., zm.1572r.). Henryk pełnił między innymi funkcję starosty Oleśnicy. Po śmierci Henryka Rolle dziedzicem Gaci został jego najmłodszy syn Jerzy. Jerzy zmarł bezpotomnie w 1614r., trzy lata wcześniej sprzedał wioskę. W ten sposób zakończył prawie dwustuletni związek Gaci z rodem Oppersdorffów. Kolejnym znanym właścicielem wioski był Jan von Koschembar (zm.1645r.), syn Kaspra ze Szczodrowa, posiadający również majątek w Wojciechowie w księstwie oleśnickim. Następnie Gać wchodziła w skład dóbr należących do Godfryda von Engelhart und Schnellenstein (ur.1597r., zm.1667r.). Miejscowość odziedziczył jego syn, Karol Ferdynand von Engelhart und Schnellenstein (ur.1657r., zm.1727r.), od którego w 1703r. odkupił ją Jan Adrian von Plenkhen (ur.1635r., zm.1719r.), od 1679r. właściciel sąsiednich Psar. Jan Adrian von Plenkhen nie posiadał potomstwa i majątki w okolicach Oławy odziedziczyli po nim Jan Józef (ur.1666r., zm.1727r.) i Jan Adrian, synowie jego przyrodniego brata Jana Fryderyka Hoverda (ur.1638r., zm.1711r.) W 1719r. pierwszy z nich wykupił pełne prawa do dóbr Gać, Psary i Maszków. W 1721r. bracia zostali wpisani w czeski stan rycerski z nazwiskiem „Hoverd von Plenkhen”. Jan Józef w 1722r. ustanowił majorat w Psarach, obejmujący również majątek w Gaci. Nie pozostawił potomstwa i dobra odziedziczył syn jego brata, Adam Filip Józef (ur.1724r., zm.1785r.). Adam Filip Józef Hoverd von Plenkhen w 1753r. otrzymał od króla pruskiego Fryderyka II tytuł barona. Jego brat i spadkobierca, Jan Adrian Ignacy tuż przed śmiercią w 1786r. uzyskał od króla Fryderyka Wilhelma II tytuł hrabiowski. W 1787r. Maria Krystyna, wdowa po Janie Adrianie Ignacym otrzymała zatwierdzenie statusu majoratu, który odziedziczył ich syn hrabia Jan Adrian Filip (ur.1750r., zm.1831r.). Kolejnymi właścicielami fideikomisu obejmującego majątek w Gaci byli: hrabia Jan Adrian Emanuel Hoverd von Plenkhen (ur.1777r., zm.1841r.), starosta powiatu oławskiego od 1805r.; hrabia Edward Hoverd von Plenkhen (ur.1797r.,, zm.1872r.), kammerherr; hrabia Hermann Hoverd von Plenkhen (ur.1819r., zm.1900r.). W 1886r. dobra Gać i Maszków liczyły w sumie 628ha, w tym 490ha pól uprawnych, 50ha łąk, 77ha lasów, 11ha dróg i podwórzy gospodarczych. Hrabia Hermann z małżeństwa z Aglają von Strachwitz (ur.1825r., zm.1903r.), pozostawił syna Petrusa (ur.1858r., zm.1909r.), ostatniego właściciela Gaci z rodu Hoverd von Plenkhen. Po jego śmierci majorat otrzymał w spadku Jerzy von Strachwitz (ur.1855r., zm.1910r.), posiadacz fideikomisu Podzamek w Kotlinie Kłodzkiej. Ostatnim przedwojennym właścicielem dóbr w Gaci był hrabia Oskar von Strachwitz (ur.1889r., zm.1951r.), małżonek baronówny Eliżbiety von Eichendorff (ur.1898r., zm.1976r.), prawnuczki słynnego poety Josepha von Eichendorffa. Z małżeństwa tego na świat przyszło siedmiu synów i pięć córek. Najstarszy z synów Hubert von Strachwitz (ur.1921r. w Psarach), poległ 8 sierpnia 1943r. w bitwie w okolicach Charkowa. W 1937r. majątek w Gaci liczył 427ha ha, w tym 330ha pól uprawnych, 34ha łąk, 43ha lasów, 10ha gospodarstwo (park, drogi i podwórza gospodarcze). Posiadłość często oddawano w dzierżawę, m.in. w latach 1876-1909 Friedrichowi Hornowi, następnie Franzowi Joschko (lata 1912-1921, część majątku o powierzchni 307ha), Leo Krügerowi (1930r., część majątku 306ha). W latach 1945-1946 folwark wraz z dworem zajmowała Armia Czerwona. Na początku lat pięćdziesiątych majątek przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. PGR urządził w dworze biura, świetlicę i mieszkania dla pracowników. Obecnie dawny folwark i dwór w Gaci są własnością PRP „Rolpasz” sp. z o.o. Budynki zagospodarowane, wyremontowane, w dobrym stanie technicznym. Teren wokół ogrodzony, zabudowania można zobaczyć z zewnątrz, z pewnej odległości.
Dwór
Początki dworu sięgają XVII w. Budynek przebudowywano w osiemnastym i dziewiętnastym stuleciu, kiedy to pełnił funkcję siedziby zarządcy majątku, a następnie dzierżawców. Dwór murowany z cegły, potynkowany, zbudowany na planie czworoboku, podpiwniczony, częściowo parterowy, częściowo dwukondygnacyjny, nakryty dachami czterospadowymi z lukarnami. Fasada pięcioosiowa, z centralnym głównym wejściem umieszczonym w drewnianym ganku, ponad nim jednoosiowa wystawka. Elewacje odnowione, pozbawione jednak cech stylowych. Jedynie przy części otworów okiennych zachowane płyciny. Układ wnętrz przekształcony, trzytraktowy, z centralną sienią.
Zabytki w Gaci
Do rejestru zabytków w Gaci wpisano kościół filialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP (26.01.1957r., nr rej.: 411) oraz zespół dworski i folwarczny (27.01.1997r., nr rej.: 728): dwór (22.03.1966r., nr rej.: 1590), dom mieszkalny (być może dawna gorzelnia), dom mieszkalny, oficynę, oborę, dwie stodoły, spichrz, chlewy, lodownię, mur ogrodzenia, teren dawnych ogrodów i zadrzewienie przy dworze.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Gaci zapewniają nieliczne autobusy PKS z Oławy i Psar. Ze względu na możliwość przesiadki proponuję wariant z przesiadką w Oławie. Do miasta można dotrzeć pociągiem z Gliwic, Opola, lub Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, a następnie DK403 i DK39 do Brzegu. Z Brzegu należy wyjechać DK94 w stronę Oławy. Ostatnia z wymienionych tras prowadzi przez centrum Gaci. Folwark wraz z dworem położone są na prawo od drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 140km. Samochód można zostawić przy kościele filialnym, znajdującym się naprzeciw zabudowań folwarcznych.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2012 r.
