Powiat oleśnicki, gmina Twardogóra
(nazwa niemiecka: Groß Graben, Kreis Oels)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1223r.
Z 1423r. pochodzi pierwsza informacja o właścicielu Grabowna Wielkiego. W tym czasie był nim niejaki Franz von Grabow. W 1504r. wioska była własnością Georga Tschambora. W latach 1572-1582 majątek w miejscowości należał do Heinricha (Henryka) Dzialoscha, a następnie jego synów Balthazara (Baltazara) i Joachima wzmiankowanych w 1585r. Joachim Dzialoscha posiadał Grabowno Wielkie przynajmniej do 1590r. Kolejnym znanym właścicielem wioski był w 1601r. Hans von Strachwitz. Następnie miejscowe dobra należały do Daniela von Pfintzig, żonatego z Małgorzatą von Holtzer. Kolejnym posiadaczem majątku był wymieniony w 1641r. Georg Sigmund von Pfintzig. Niedługo później wioska przeszła na własność rodziny von Prittwitz. W 1659r. wzmiankowany był Balthasar von Prittwitz z Grabowna Wielkiego. Z miejscowości pochodziła też Anna Sabina von Prittwitz (zm.1676r.), pierwsza żona Sigmunda von Nimptsch (ur.1647r., zm.1692r.) z Grodziszcza. W 1717r. majątek w Grabownie Wielkim należał do rodziny von Gladitz. Następnie około 1743r. wszedł w skład dóbr należących do książąt oleśnickich. Prawdopodobnie to za ich rządów w miejscowości wzniesiono barokowy dwór. W drugiej połowie XVIII w. Grabowno Wielkie posiadał Ernst Sigmund von Tschirsky (w 1769r. ufundował chrzcielnicę w kościele, wzmiankowano go również w 1785r.). W rękach rodziny von Tschirsky majątek pozostał do 1820r. Kolejnym znanym właścicielem dóbr był Wilhelm Gocht, wspomniany w 1845 roku. Następnie majątek ponownie znalazł się w rękach książąt z Oleśnicy. W 1884r. po śmierci księcia Wilhelma, ostatniego z Welfów oleśnickich, majątek Grabowno Wielkie (1659ha) znalazł się wśród dóbr (Fürstenthum Oels) które odziedziczył król saski Albert I (ur.1828r., zm.1902r.). Zarówno on jak i jego następcy z dynastii Wettinów oddawali posiadłość w dzierżawę. Kolejnymi dzierżawcami byli: Albert Retter (1886r.), Robert Kayser (1894r., 1909r.), Arthur Stephan (1912, 1921r.). Ostatni z dzierżawców, Arthur Stephan, przed 1930r. wykupił część dóbr należących do książąt saskich. W 1937r. majątek księcia Fryderyka Chrystiana (ur.1893r., zm.1968r.) liczył 1539ha, a Arthura Stephana 573ha. Arthur Stephan był również ostatnim prywatnym właścicielem dworu w Grabownie Wielkim. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątki w miejscowości zostały znacjonalizowane. W czasach Polski Ludowej w dworze urządzono szkołę. W budynku nie przeprowadzano bieżących remontów i w 1979r. został on opuszczony. W następnych latach szybko postępowała degradacja dworu. Nic nie zmieniło wpisanie budynku do rejestru zabytków w 1990r. (nr rej.: 627/W). W 1995r. zawaliła się część zewnętrznych murów. W tej sytuacji postanowiono zabytek rozebrać. Dwór w Grabownie Wielkim został wysadzony w powietrze w 1996r. Decyzją konserwatora zabytków pozostawiono fundamenty i piwnice. W pobliżu resztek dworu zachował się zaniedbany park krajobrazowy i ruiny folwarcznych zabudowań.
Dwór
Na temat historii nieistniejącego dworu w Grabownie Wielkim zachowało się niewiele informacji. Archiwalne fotografie pozwalają nam odtworzyć wygląd budynku. Barokowy dwór zbudowano zapewne w drugiej połowie XVII w. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiono na rzucie prostokąta był podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem mansardowym z powiekami. Posiadał dziewięcioosiową fasadę, z centralnym murowanym gankiem, zwieńczonym balkonem. We wnętrzach, zapewne na osi budynku, znajdowała się sień z klatką schodową. W 1996r. zrujnowany dwór został wysadzony w powietrze. Dzisiaj można zobaczyć zarośnięte samosiejkami fragmenty murów piwnic dworu. Ze względu na gęstą roślinność same piwnice są trudno dostępne. Zniszczenie zabytku dokonane kilkanaście lat temu tłumaczono bliskim sąsiedztwem szkoły i niebezpieczeństwem jakie stwarzał dla dzieci. Szkoła w dalszym ciągu działa, a niezabezpieczone piwnice i ruiny innych budynków wydają się już nikomu nie przeszkadzać.
Zabytki w Grabownie Wielkim
Do rejestru zabytków w Grabownie Wielkim wpisano kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki parafialny p.w. MB Częstochowskiej (17.02.1984r., nr rej.: 551/W); park dworski (11.04.1990r., nr rej.: 627/W).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Grabowna Wielkiego zapewniają pociągi PKP kursujące między innymi z Kalisza, Krotoszyna, Ostrowa Wielkopolskiego i Wrocławia. Z Górnego Śląska najlepiej wybrać wariant dojazdu z przesiadką we Wrocławiu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Bielany Wrocławskie, a następnie trasą E67 (S8) w stronę Sycowa. W Oleśnicy z S8 należy zjechać na DK340. Za Dobroszycami z tej ostatniej trasy trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Grabowna Wielkiego. Park znajduje się na prawo od drogi. Odległość: w jedną stronę około 215km. Na miejscu samochód można zaparkować tuż obok parku.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2011 r.
Część tekstu dotycząca średniowiecznej i nowożytnej historii Grabowna Wielkiego powstała między innymi dzięki informacjom pochodzącym z książki "Gross Graben, Geschichte und Geschichten" przekazanym przez Pana Adama Gładysza. Serdecznie dziękuję Panu Adamowi Gładyszowi za okazaną pomoc.
