Powiat namysłowski, gmina Domaszowice
(nazwa niemiecka: Grambschütz, Kreis Namslau)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka źródłowa o miejscowości pochodzi z 1300 r. Wioska w nieznanych okolicznościach została prywatnym majątkiem rycerskim. W pierwszej połowie XVI w. należał on do Mateusza von Scholz, męża wzmiankowanej w dokumencie z 1519 r. Katarzyny von Nechler. Następnie wioska należała do licznych posiadłości rodziny von Kottulinski. W 1661 r. Jan Adam von Posadowski (1636-1708) z Grodziszowa, od 1671 r. starosta księstwa brzeskiego, ożenił się z Heleną (1642-1708), jedyną córką Adama barona Kottulinskiego z Gręboszowa. Kolejnymi właścicielami majątku były rodziny von Loos i Prittwitz und Gaffron. W 1790 r. Gustaw Adolf hrabia von Henckel – Donnersmarck, z protestanckiej linii rodziny z Tarnowskich Gór i Świerklańca, otrzymał miejscowość w wianie swej małżonki Joanny Eleonory, córki hrabiego Jana Maurycego von Prittwitz und Gaffron, budowniczego pałacu w Gręboszowie. Po śmierci Gustawa Adolfa w 1813 r. majątek odziedziczyła jego starsza córka Eleonora (Lorette). Wniosła ona tę posiadłość do dóbr małżonka, Łazarza Jana Nepomuka von Henckel – Donnersmarck, z linii rodu z Bytomia i Siemianowic. Po śmierci Łazarza Jana Nepomuka w 1859 r. Gręboszów otrzymał ich najstarszy syn Łazarz. Po nim w 1887 r. majątek odziedziczył bratanek Jan Edgar (zm. 1911 r.). Za jego rządów w latach 1903-1904 rozbudowano pałac Prittwitzów. Ostatnim prywatnym właścicielem posiadłości był Jerzy von Henckel – Donnersmarck, najstarszy syn Jana Edgara. Rodzina uciekła z Gręboszowa w styczniu 1945 r. przed zbliżającym się frontem. Żołnierze rosyjscy po zajęciu miejscowości zaprószyli ogień, który strawił rezydencję. Ruiny budynku zostały rozebrane w latach 1948-49. Z dawnej posiadłości rodziny von Henckel – Donnersmarck do dzisiaj zachowały się dwie klasycystyczne bramy, kordegarda, budynki gospodarcze folwarku i park krajobrazowy. W pobliżu neoromański kościół filialny p.w. św. Katarzyny, wzniesiony w latach 1897-99 z fundacji Jana Edgara von Henckel – Donnersmarck. Na przykościelnym cmentarzu zachowane nagrobki przedstawicieli rodziny von Henckel – Donnersmarck i von Prittwitz und Gaffron.
Wśród budynków dawnego folwarku wyróżnia się klasycystyczny spichlerz zbudowany w 1827 r. przez mistrza murarskiego Kricke. Budynek dwukondygnacjowy, zbudowany na planie prostokąta, nakryty dachem siodłowym z powiekami. Fasada siedmioosiowa z częścią środkową ozdobioną boniowaniem.
W Gręboszowie przetrwał również park krajobrazowy o powierzchni ponad 6 ha. Na jego terenie odnotowano ponad 60 gatunków drzew i krzewów zarówno rodzimych jak i obcego pochodzenia. Trzy drzewa mają status pomników przyrody: dwa dęby szypułkowe i lipa drobnolistna. Do innych ciekawych okazów w drzewostanie parku należą: grab sercowaty, grab amerykański, lilak perski, lipa japońska, lipa krymska, magnolia wirginijska, mahonia pospolita, platan wschodni, tulipanowiec amerykański, miłorząb dwuklapowy, cyprysiki (groszkowy i nutkajski) oraz żywotniki (japoński i zachodni). W parku jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w. znajdowały się: grecka świątynia z około 1800 r. i drewniany chiński pawilon z XVIII w.
Do rejestru zabytków sztuki w Gręboszowie wpisano między innymi: 21.09.1966 r. zespół pałacowy (spichrz, dwie bramy, park) pod nr rej.: 1630/66; 26.01.1984 r. ponownie park pod nr rej.: 94/84; 04.05.1990 r. cmentarz parafialny, pod nr rej.: 250/90. W Gręboszowie znajdował się również drewniany kościół z XVII w. przeniesiony w drugiej połowie dwudziestego stulecia do Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu - Bierkowicach.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd do Gręboszowa komunikacją publiczną jest trudny i czasochłonny. W pierwszej kolejności należy dotrzeć do Namysłowa, najlepiej pociągiem z Katowic lub Tarnowskich Gór, z przesiadką w Kluczborku, następnie z Namysłowa do Gręboszowa kursują autobusy PKS. Autobusy te jeżdżą rzadko (10 kursów) i tylko w dni robocze. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 901 przez Pyskowice do Olesna, a dalej DK 11 do Kluczborka i DK 42 w stronę Namysłowa. Gręboszów leży za Domaszowicami, na lewo od tej ostatniej trasy. Odległość: w jedną stronę około 120 km. W Gręboszowie trzeba jechać boczną drogą prowadzącą do kościoła. Cmentarz z grobami członków rodziny Henckel von Donnersmarck znajduje się przy kościele; po drugiej stronie ulicy do końca drugiej wojny światowej stał pałac. Samochód można zostawić na parkingu przy cmentarzu.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2010 r.
