Powiat oświęcimski, gmina Oświęcim
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1368 r.
Właściciele majątku: w średniowieczu miejscowość wchodziła w skład księstwa oświęcimskiego, zarządzonego przez jedną z linii Piastów Śląskich. W 1440 r. właścicielem majątku w Harmężach był mieszczanin oświęcimski Andrzej Charmuski Po 1457 r. wraz z resztą księstwa Harmęże przeszły pod władzę królów Polski. Wioska do połowy XVI w. należała do potomków Andrzeja Charmuskiego, zwanych również Charmęskimi. Następnie właścicielami Harmęży była rodzina Bonarów, a od 1558 r. Balcer Porębski, herbu Kornicz. Dobra pozostały pod władzą Porębskich do drugiej połowy XVII w. W 1830 r. właścicielem wioski był hrabia Jan Bobrowski, herbu Jastrzębiec. W 1855 r. majątek należał już do Karola Zwillinga. W drugiej połowie XIX w. posiadłość przeszła w ręce Wincentego Wittiga, po czym powróciła w ręce rodziny Zwilling. Ostatnim przedwojennym właścicielem dóbr Harmęże był Gustaw Zwilling. W związku z budową obozu koncentracyjnego Auschwitz w Oświęcimiu w kwietniu 1941 r. wysiedlono mieszkańców wsi Harmęże. W miejscowości założono filię obozu Auschwitz, obejmowała ona kurzą fermę zbudowaną w pobliżu dworu oraz zespół stawów rybnych. W latach 1943-44 Niemcy przeprowadzili przebudowę dworu w Harmężach. Następnie w styczniu 1945 r., uciekając przed zbliżającymi się oddziałami Armii Czerwonej podpalili budynek. Dwór odbudowano dopiero w 1951 r. i utworzono w nim siedmioklasową szkołę podstawową. Pomimo różnych przekształceń szkoła podstawowa do dziś istnieje w budynku. Od 2000 r. nosi ona imię świętego Maksymiliana Marii Kolbe. Budynek można zobaczyć z zewnątrz, w jego otoczeniu przetrwały niewielkie resztki parku krajobrazowego.
Dwór
Budynek wzniesiony na początku XIX w., murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Fasada siedmioosiowa, z centralnie umieszczonym wejściem głównym, z portykiem z przysadzistych kolumn, podtrzymujących belkowanie, nad którym prawdopodobnie znajdował się trójkątny przyczółek. W elewacji ogrodowej, centralny jednoosiowy ryzalit, mieszczący klatkę schodową i niewielka parterowa dobudówka. Dwór w znacznym stopniu przekształcony, pozbawiony cech stylowych, elewacje o zmienionym układzie otworów okiennych. Za dworem boisko szkolne i niewielkie pozostałości parku krajobrazowego.
Zabytki w Harmężach
Do rejestru zabytków w Harmężach wpisano zespół dworski (11.10.1994 r., nr rej.: A-606/94): dwór i park.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Harmęży zapewniają autobusy MZK Oświęcim linii nr 17 kursujące z Oświęcimia. Do samego Oświęcimia z Katowic można dojechać autobusami PKS i PKP (polska specyfika), pod koniec 2010 r. ostatecznie zlikwidowano połączenie kolejowe między tymi miastami. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 44 w kierunku Oświęcimia, w miejscowości Babice należy skręcić z tej trasy w prawo w lokalną drogę prowadzącą przez Brzezinkę i Pławy do Harmęży. Odległość: w jedną stronę około 55 km. Dawny dwór znajduje się w centrum miejscowości, adres: ul. Borowskiego 30. Samochód można zaparkować w jego pobliżu, na poboczu drogi.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2010 r.
