Powiat oławski, miasto
(nazwa niemiecka: Jeltsch, Kreis Ohlau)
Miasto Jelcz-Laskowice zostało utworzone w 1987r. z połączenia dwóch sąsiadujących ze sobą wiosek.
Jelcz
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1245r.
Rys historyczny i stan obecny:
Początkowo Jelcz stanowił własność biskupów wrocławskich. Prawdopodobnie około połowy trzynastego stulecia przeszedł jednak w ręce książąt z Wrocławia. W trzecim ćwierćwieczu XIII w. książę Władysław (ur. około 1237r., zm.1270r.) wybudował w zakolu Odry dwór obronny. Dwór ten znany jest w historii przede wszystkim jako miejsce porwania księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Zamach ten zaplanowany przez jego stryja księcia Bolesława Rogatkę miał miejsce w 1277r. Być może po tym wydarzeniu Piastowie wrocławscy wznieśli dodatkowe umocnienia wokół jednoskrzydłowego dworu, zamieniając go w zamek. Od 1329r. Jelcz wraz z zamkiem nadawany był jako książęce lenno śląskim rodom rycerskim. W 1352r. dobra należały do Hans i Heinza von Borschnitz. Jeszcze przed 1380r. w posiadanie majątku weszła rodzina von Prittiwtz. Następnie od 1433r. Jelcz należał do Konrada IV, księcia oleśnickiego i biskupa wrocławskiego. W 1452r. Jancke Kottulinsky (zm. po 1460r.) odkupił od biskupa wrocławskiego Piotra II Nowaka Jelcz oraz Piekary. Z małżeństwa z N. von Borschnitz Jancke pozostawił dwóch synów, którzy posiadali Jelcz do 1507 roku. W XV w. spowinowaceni z Kottulinskymi członkowie rodziny von Borschnitz w dalszym ciągu rościli sobie prawo do miejscowości. W 1447r. Jan Borschnitz, raubritter i husyta, kupił wójtostwo w Wołczynie koło Kluczborka. Zajął on zamek w Jelczu, który był jego główną siedzibą. Tam też w 1461r. został oblężony przez mieszczan wrocławskich. Jako właściciel Jelcza wzmiankowany był też w 1488r. Heintz (Henryk) Borschnitz, zwany Jeltsch. Zachowane krótkie informacje źródłowe nie pozwalają dokładnie przedstawić przebiegu wydarzeń, ale pokazują że piętnaste stulecie było czasem bardzo niespokojnym w historii Jelcza. Rok 1508 przyniósł miejscowości stabilizację własnościową na następne cztery wieki. W tym to roku dobra wraz z zamkiem nabył Conrad Sauermann, mieszczanin wrocławski. W 1550r. Sauermannowie zostali nobilitowani. Z otrzymaniem szlachectwa wiązała się zmiana nazwiska na von Saurma. Potomkowie Conrada Sauermanna pozostali właścicielami majątku w Jelczu do 1945 roku. Z czasem do nazwiska dodali nazwę miejscowości i ostatecznie brzmiało ono von Saurma-Jeltsch. W 1569r. wzmiankowani byli bracia Achatius, Hans i Valentin von Saurma, którzy ustanowili fideikomis składający się z majątków w Jelczu (Jeltsch), Piekarach (Beckern), Nowym Dworze (Neuvorwerk) i Wojnowice (Zindel). W dokumencie z 1596r. wymienieni zostali Konrad i Valentin von Saurma. W 1734r. majorat należał do barona Johanna Antona von Saurma. W 1845 i 1857r. właścicielem fideikomisu Jelcz był hrabia Johann Gustav von Saurma-Jeltsch. Następnie dobra odziedziczył Gustav, jeden z jego trzech synów, wzmiankowany w 1886r. W tym czasie majątki wchodzące w skład fideikomisu liczyły 2181ha, w tym 284ha pól uprawnych, 242ha łąk, 95ha pastwisk, 1384ha lasów, 128ha stawów, 48ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwem zarządzał inspektor Pauli. Przed 1894r. majorat odziedziczył hrabia Johannes von Saurma-Jeltsch (ur.1857r., zm.1937r.), małżonek Marielisy z domu von Radowitz (ur.1869r., zm.1932r.). Hrabia Johannes był między innymi szambelanem królewskim (Kammerherr), członkiem Izby Panów, w wojsku otrzymał stopień rotmistrza. Po śmierci Johannesa von Saurma z Laskowic, w latach 1909-1921 zarządzał również majoratem należącym do jego kuzynów. W 1937r. dobra Jelcz liczyły 2228,27ha, w tym 170ha pól uprawnych, 94,12ha łąk, 180,25ha pastwisk, 1547,92ha lasów, 102,63ha stawów rybnych, 10ha parku, 6,14ha ogrodu, 9,19ha dróg, 108,12ha podwórzy gospodarczych oraz nieużytków. W posiadaniu rodziny von Saurma-Jeltsch majątki pozostały do 1945r. Następnie przeszły na własność państwa polskiego. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w pałacu w Jelczu początkowo stacjonowała Armia Czerwona. Następnie majątek zajmowało Wojsko Polskie. Od 1990r. zabytek należy do Misji Charytatywnej przy kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Teren wokół parku, w którym znajduje się pałac otacza ogrodzenie. Wejście do parku i obejrzenie pałacu możliwe jest po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.
Ruiny zamku
Dwór obronny w Jelczu został wzniesiony w trzecim ćwierćwieczu XIII w., prawdopodobnie z inicjatywy księcia wrocławskiego Władysława. Był to jednoskrzydłowy budynek murowany z kamienia i cegły, otoczony umocnieniami drewniano-ziemnymi. W XIV w. warownię powiększono o skrzydło zachodnie. W wyniku rozbudowy dokonanej przez Conrada Sauermanna powstał renesansowy czteroskrzydłowy zamek, z wewnętrznym dziedzińcem, otoczonym arkadowymi krużgankami. W czasie wojny trzydziestoletniej w 1623r. zamek w Jelczu spłonął. Niedługo później przez Walentyna Säbischa zostały przygotowane plany odbudowy warowni. Czas wojny nie sprzyjał jednak ich realizacji. Jelcz zajmowały armie obydwu stron konfliktu: w 1634r. wojska saskie, w 1641r. oddziały cesarskie, a w latach 1646-1648 armia szwedzka. Ostatecznie rodzina von Saurma przeniosła się do dworu w Laskowicach, natomiast na terenie zamku w Jelczu utworzono browar. Z czasem najstarsze (północne) skrzydło zamku dzierżawcy browaru zaczęli wykorzystywać na cele mieszkalne. Jeszcze w XIX w. prowadzono na terenie zamku jakieś prace budowlane. W 1816r. wzniesiono drewnianą wieżę widokową. W zamkowych zabudowaniach funkcjonował browar oraz gorzelnia z wyszynkiem. Można by sądzić, że było to całkiem atrakcyjne miejsce, chociażby ze względu na pobliską tzw. łachę jelczańską. Niestety z nieznanych powodów w latach 1890-1920 wszystkie zabudowania wysadzono w powietrze. Do dzisiejszych czasów z zamku pozostały tylko resztki ruin. Stosunkowo najlepiej zachowane jest północne skrzydło. Teren wokół zabytku zaniedbany, zarośnięty samosiejkami. Przyroda powoli ostatecznie niszczy zapomniany zamek, który przecież można by zabezpieczyć w formie tzw. trwałej ruiny. Jak widać miejsce to już od dawna nie ma szczęścia do właścicieli. Dojście do ruin zamku nie należy do łatwych. Z centrum Jelcza należy kierować się DK455 (ul. Oławska) w stronę Oławy. Następnie z tej trasy trzeba skręcić w prawo w ul. Ogrodową i kontynuować podróż ul. Odrzańską. Na rozwidleniu ul. Odrzańskiej najlepiej zostawić samochód i dalej pieszo pójść w lewo drogą w stronę Odry. Po prawej stronie znajduje się starorzecze i półwysep z ruinami zamku. Pierwsza ścieżka w prawo prowadzi na ich teren.
Pałac w Jelczu (ul. Kukułcza 1)
Eklektyczny pałac w Jelczu został wzniesiony przez rodzinę von Saurma w latach 1829-1830. Rezydencję przebudowano w latach 1886-1894. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty wysokim dachem dwuspadowym z lukarnami i szczytami. Bryłę pałacu urozmaicają liczne wieżyczki, szczyty, ryzality, alkierze, balkony. Dominantą budynku jest umieszczona w narożniku północno-wschodnim kwadratowa wieża. Fasada (elewacja wschodnia) dwunastoosiowa, flankowana z jednej strony ryzalitem, z drugiej wieżą, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym gankiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Elewacje zachowały liczne ozdobne detale architektoniczne: boniowanie, wydatne gzymsy (między kondygnacjami i wieńczący), opaski wokół otworów okiennych (na piętrze uszate z kluczem), podziały za pomocą pilastrów. Układ wnętrz trzytraktowy z centralną sienią. Wnętrza w znacznym stopniu przekształcone po 1945r. Pałac otacza rozległy park krajobrazowy. Układ parku został zatarty po drugiej wojnie światowej, kiedy to na jego terenie wzniesiono nowe zabudowania. Na wschód od parku znajdują się budynki dawnego folwarku. Samochód można zostawić przy ul. Kukułczej.
Laskowice
(nazwa niemiecka: Laskowitz, w latach 1941-1945 Markstädt, Kreis Ohlau)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1203r.
Rys historyczny i stan obecny:
Początkowo Laskowice wchodziły w skład dóbr klasztoru w Trzebnicy. W 1352r. miejscowość należała do Hansa i Heinza von Borschnitz, a następnie przeszła na własność rodu von Prittwitz. W 1470r. w Laskowicach wzmiankowany był Hans von Prittwitz, a pięć lat później Nikel von Prittwitz. W 1505r. majątek należał do Hansa (Jana Hogera) von Prittwitz, z którego córką Anną, w połowie XVI w. ożenił się Henryk Brodecki. W 1534r. właścicielem dóbr w Laskowicach był Ernst von Prittwitz. Jego córka Jadwiga (zm. przed 1598r.) była drugą żoną Henryka Rolle (Oppersdorffa) z Gaci (ur.1528r., zm.1572r.), pełniącego między innymi funkcję starosty Oleśnicy. W 1558r. Johann von Prittwitz kolejny posiadacz majątku wybudował w miejscowości dwór. Ostatnim męskim przedstawicielem linii rodu von Prittwitz z Laskowic był Hans Ernst. W 1637r. w Laskowicach wzmiankowana była Anna von Prittwitz. W 1650r. Helena von Prittwitz wyszła za mąż za Wolfa Albrechta von Saurma z Jelcza, wnosząc mu w posagu rodowe dobra. Rodzina von Saurma w tymże roku ustanowiła w Laskowicach fideikomis. W 1718r. właścicielem majoratu Laskowice był Karol Wenzel von Saurma, a dziesięć lat później należał on do Hansa Leutholda von Saurma. W 1797r. kolejny właściciel fideikomisu baron Johann Franz przebudował i rozbudował rezydencję w Laskowicach. Z małżeństwa z Marią Anną Hedwigą Josephą von Nostitz-Rhineck miał on dwóch synów. Hrabia Johann Moritz von Saurma-Jeltsch, ich drugi syn odziedziczył majorat Laskowice. Możliwe, że w tym czasie nastąpił podział rodu na dwie linie z Laskowic i Jelcza. Królewski szambelan (Kammerherr) Johann Moritz von Saurma-Jeltsch był wzmiankowany jako właściciel Laskowic do 1876r. W 1886r. dobra należały do Johannesa von Saurma-Jelstch z Laskowic (auf Laskowitz). Powierzchnia majoratu wynosiła 1719ha, w tym 403ha pól uprawnych, 162ha łąk, 35ha pastwisk, 1082ha lasów, 3ha stawów, 34ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwem zarządzał inspektor Wiltschke. Według ksiąg adresowych z lat 1894-1921 fideikomis był własnością spadkobierców hrabiego Johannesa von Saurma-Jeltsch. Przez wiele lat opiekę nad nimi sprawował krewny z Jelcza, również Johannes von Saurma-Jeltsch. W 1930 i 1937r. majorat należał do hrabiego Hansa Leutholda von Saurma-Jeltsch. W posiadaniu rodziny von Saurma majątki pozostały do końca drugiej wojny światowej. W 1937r. dobra laskowickie liczyły 1754ha, w tym 382,5ha pól uprawnych, 232,5ha łąk, 15ha pastwisk, 1080ha lasów, 5ha parku, 1ha ogrodu, 38ha dróg i podwórzy gospodarczych. Po 1945r. posiadłości von Saurmów przeszły na własność skarbu państwa. Początkowo w rezydencji w Laskowicach urządzono szkołę zawodową z internatem. Następnie od 1956r. budynek wykorzystywał Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, który w Laskowicach posiadał Rolny Zakład Doświadczalny. Od 1999r. właścicielem pałacu jest Urząd Miasta i Gminy Jelcz-Laskowice. Budynek po drugiej wojnie światowej był wielokrotnie remontowany, między innymi w 1956r., 1987r. i w latach 1996-1997. Ostatni remont został przeprowadzony w 2011r. Zarówno pałac jak i otaczający go 6 hektarowy park są dobrze utrzymane. Ze względu na pełnioną funkcję pałac można zobaczyć przede wszystkim z zewnątrz. Część wnętrz jest dostępna w godzinach pracy urzędu. Do parku w Laskowicach przylegają zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. Obecnie są własnością prywatną, teren wokół nich jest otoczony ogrodzeniem, jednak nawet z poza ogrodzenia widać, że budynki te w przeciwieństwie do pałacu są w złym stanie technicznym.
Pałac
Pierwotnie renesansowy dwór z 1558r., przebudowany w 1797r. na klasycystyczny pałac. Obecny wygląd w stylu neorenesansu niderlandzkiego rezydencja uzyskała w wyniku odbudowy po pożarze w 1886r. Budynek murowany z cegły, potynkowany, założony na planie czworoboku, o bryle rozczłonkowanej ryzalitami i wieżami, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty wysokimi dachami wielospadowymi z lukarnami. Fasada (elewacja wschodnia) jedenastoosiowa, z centralnym trzyosiowym ryzalitem mieszczącym główne wejście poprzedzone gankiem filarowym podtrzymującym balkon. Ryzalit wieńczy dwukondygnacyjny szczyt, dzielony gzymsami i pilastrami. Fasadę flankują dwie okrągłe wieże. W centralnej części elewacji ogrodowej również umieszczono trzyosiowy ryzalit, poprzedzony gankiem filarowo-kolumnowym i zwieńczony ozdobnym szczytem. W północnej części tej elewacji wzniesiono półokrągły ryzalit, a w narożniku południowo-zachodnim pałacu zastosowano dwukondygnacyjny wykusz. Elewacje ozdabiają boniowane narożniki, gzymsy wieńczące (arkadowy i kostkowy), opaski wokół otworów okiennych, liczne lukarny, wykusze, wieżyczki, portale i ganki. Układ wnętrz trzytraktowy z centralnym, obszernym hollem, mieszczącym reprezentacyjną klatkę schodową.
Zabytki w Jelczu-Laskowicach
Do rejestru zabytków w mieście Jelcz-Laskowice wpisano: kościół parafialny p.w. św. Stanisława (20.11.1964r., nr rej.: 1158) w Laskowicach; ruinę „zamku wodnego” (20.11.1964r., nr rej.: 1157) w Jelczu; pałac przy ul. Kukułczej 1 w Jelczu (18.04.1988r., nr rej.: 592/W); pałac przy ulicy Witosa 24 w Laskowicach (6.08.1987r., nr rej.: 601/W).
Informacje praktyczne i dojazd
W dzielnicy miasta Laskowice znajduje się dworzec kolejowy. Dzięki temu do miejscowości można dotrzeć pociągiem z Opola lub Wrocławia. Dojazd komunikacją publiczną zapewniają także autobusy PKS z Wrocławia, zatrzymujące się zarówno w dzielnicy Jelcz jak i Laskowice. Ze względu na możliwość przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Do stolicy Dolnego Śląska można dojechać pociągiem np. z Gliwic. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, a następnie DK 396 prowadzącą do Oławy. Z Oławy najlepiej wyjechać DK455 prowadzącą prosto do Jelcza-Laskowic. Trasą tą wjeżdża się do dzielnicy Jelcz, w której przy ul. Kukułczej 1 znajduje się pałac, a w okolicach ul. Odrzańskiej ruiny zamku. By dostać się do Laskowic w centrum Jelcza należy zjechać z DK455 w prawo w ul. Oławską. W pobliżu skrzyżowania ul. Oławskiej z ul. Witosa stoi pałac w Laskowicach. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 160 km.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2012 r.