Powiat wrocławski, gmina Kobierzyce
(nazwa niemiecka: Kreiselwitz, w latach 1937-1945 Kieferberg, Kreis Breslau)
Początki miejscowości sięgają przynajmniej pierwszej połowy XIV wieku. Wioskę wzmiankowano w dokumencie z 1353 roku jako Krysilwicz. Miejscowość w źródłach występuje również pod nazwą Kreysellwitz. Prawdopodobnie już w drugiej połowie XIV wieku w Krzyżowicach wzniesiono wieżę mieszkalną. Od 1496 roku właścicielem Krzyżowic był Sebald von Sauerma. W rękach rodu von Sauerma majątek w miejscowości pozostał do siedemnastego stulecia. Za rządów Sebalda II von Sauerma, pomiędzy 1548 a 1570 do starszej wieży mieszkalnej dobudowano budynek mieszkalny. Od 1648 roku Krzyżowice należały do rodziny von Reichell. W osiemnastym stuleciu przedstawiciele rodziny von Reichell wybudowali nowy dwuskrzydłowy, barokowy dwór. W 1795 roku Krzyżowice w dalszym ciągu były własnością rodziny von Reichell. W tej niewielkiej wiosce zamieszkałej przez zaledwie 77 osób, znajdował się pałac, folwark i młyn. Przed 1830 rokiem majątek w wyniku mariażu przeszedł na własność rotmistrza von Tschirschky. W 1830 roku w Krzyżowice składały się z 10 domostw, zamieszkanych przez 71 osób, z których zaledwie dwie były wyznania katolickiego. W 1837 roku zmarła małżonka rotmistrza von Tschirschky, z domu baronówna von Reichell, dziedzicem posiadłości został ich syn Benno von Tschirschky. Według źródła z 1845 roku właścicielem majątku jednak pozostał rotmistrz von Tschirschky. W tymże roku w Krzyżowicach znajdował się pałac, folwark oraz 12 domów. Wioska liczyła 85 mieszkańców, spośród nich 6 osób było katolikami. Około 1855 roku Benno von Tschirschky otrzymał w spadku majątek w Krzyżowicach. Dziedzic Krzyżowic w tymże roku uzyskał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV zgodę na zmianę nazwiska na von Tschirschky-Reichell. Po śmierci rotmistrza Benno barona von Tschirschky-Reichell (ur.1810r., zm.1878r.) dobra odziedziczył hrabia Mortimer von Tschirschky-Renard (ur.1844r., zm.1908r.), posiadacz licznych majątków na Górnym Śląsku. W 1886 roku majątek Krzyżowice liczył 149ha, w tym 143ha pól uprawnych, 1ha lasu, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano bydło oraz 600 sztuk owiec. Po śmierci hrabiego Mortimera posiadłość otrzymała w spadku hrabina Euphemie zu Eulenburg-Prassen (ur.1846r., zm.1924r.), córka rotmistrza Benno barona von Tschirschky-Reichell i Emmy Sartorius z domu von Schwanenfeld (ur.1829r., zm.1915r.), małżonka hrabiego Wend Botho Richarda zu Eulenburg-Prassen (ur.1838r., zm.1909r.) z Prosna, w powiecie kętrzyńskim (auf Prassen in Ostpreussen). W 1912 roku powierzchnia śląskich majątków Euphemie zu Eulenburg-Prassen, obejmujących również folwark w Krzyżowicach wynosiła 1090ha, w tym 888ha pól uprawnych, 66ha łąk, 62ha lasów, 13ha pastwisk, 1ha stawów, 60ha parków, dróg i podwórzy gospodarczych. W 1924 roku posiadłości odziedziczył Friedrich Fritz Botho Wend Eberhard hrabia zu Eulenburg (ur.1874r., zm.1937r.), syn Euphemie i hrabiego Richarda. Za jego rządów opiekę nad śląskimi majątkami sprawował dyrektor ziemski Ernst von Kretschmann. Do 1945 roku posiadłość w Krzyżowicach należała do spadkobierców hrabiego Friedricha zu Eulenburga. Następnie dobra zostały przejęte przez państwo polskie. W 1946 roku pałac wraz z folwarkiem przekazano w zarząd Uniwersytetowi Wrocławskiemu, który na terenie dawnego majątku utworzył ośrodek doświadczalny Wydziału Rolnego. W 1953 roku obiekty przekazano Kuratorium Oświaty i Wychowania we Wrocławiu. Odtąd w Krzyżowicach funkcjonowało Technikum Rolnicze. Pałac obecnie w dalszym ciągu pełni funkcje oświatowe. Dziś w jego wnętrzach funkcjonuje Powiatowy Zespół Szkół nr 1, podlegający władzom samorządowym w Kobierzycach. Rezydencja była remontowana i przebudowywana w latach 1953-1955, w 1973 i 1980 roku. Zabytek w dobrym stanie technicznym, można go zobaczyć przede wszystkim z zewnątrz.
Pałac
Początkowo dwuskrzydłowa barokowa rezydencja wzniesiona w osiemnastym stuleciu. Przebudowana w 1845 roku, kiedy to dostawiono neogotycką wieżę oraz po pożarze w 1891 roku. Obecnie trzyskrzydłowy pałac, z barokowymi skrzydłami bocznymi i neobarokowym korpusem oraz wspomnianą neogotycką, kwadratową wieżą. Do pałacu przylega park i folwark z zabudowaniami gospodarczymi z lat 1854-1857 oraz neobarokowym domem zarządcy z 1891-1895 roku. Na terenie parku neogotycka kaplica grobowa z około 1857 roku. W Krzyżowicach przetrwały również relikty pierwszej średniowiecznej siedziby szlacheckiej. Resztki wieży mieszkalnej i dworu otoczone są fosą.
Zabytki w Krzyżowicach
Do rejestru zabytków w Krzyżowicach wpisano zespół pałacowy (29.07.1982r., nr rej.: 499/W): pałac, oficynę I, oficynę II – nr 2c, pawilon ogrodowy, spichrz, park (osobny wpis z 28.07.1950r., nr rej.: 244). W ewidencji zabytków znalazły się ponadto: ujeżdżalnia (obecnie sala gimnastyczna), obory, stodoła, ruiny dworu na stawowej wyspie.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Krzyżowic zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące z między innymi z Kątów Wrocławskich, Sobótki i Wrocławia. Ze względu na problemy ze znalezieniem przesiadki (np. na trasie Wrocław – Krzyżowice autobus kursuje tylko w dni robocze i to zaledwie cztery razy) nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Wrocław Południe, następnie S8 w kierunku Kłodzka i dalej DK35 i lokalną drogą przez Tyniec Mały i Żerniki Małe. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 175km. Pałac znajduje się w centrum Krzyżowic, na zachód od głównej drogi (ulica Główna). Na miejscu jest problem z zaparkowaniem samochodu. Pojazd można zostawić na poboczu drogi, bądź też na niewielkim placu po drugiej stronie ulicy Głównej, blisko bramy prowadzącej na teren zespołu pałacowego.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2013 r.
