Powiat oławski, gmina Oława
(nazwa niemiecka: Klein Oels, Kreis Ohlau)
Rys historyczny i stan obecny:
Informacja o miejscowości po raz pierwszy pojawia się w dokumencie biskupa wrocławskiego Żyrosława z 1189 r. Oleśnica Mała w tym czasie była własnością książęcą. Pomiędzy 1220 a 1227 rokiem książę wrocławski Henryk Brodaty podarował wioskę zakonowi templariuszy. Templariusze utworzyli w Oleśnicy Małej pierwszą komandorię na Śląsku. W ich posiadaniu miejscowość pozostała do 1307 r., kiedy to zakon został skasowany na mocy dekretu papieża Klemensa V. Następnie w 1312 r. majątek w Oleśnicy Małej przejął zakon joannitów. Rycerze maltańscy byli właścicielami miejscowości do sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Prus w 1810 r. W 1814 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III za zasługi w wojnie z Napoleonem nadał generałowi Hansowi Davidowi Yorck (1759-1830) dziedziczny tytuł hrabiowski z predykatem Yorck von Wartenburg, utworzonym od nazwy miejscowości pod którą wojska dowodzone przez generała sforsowały Łabę. Jeszcze w tym samym roku pruski monarcha przekazał Hansowi Davidowi Yorck von Wartenburg byłą komandorię w Oleśnicy Małej, w skład której wchodziły majątki Oleśnica Mała, Kęszyce, Niemil i Biskupice Oławskie oraz dobra Łozina. W 1815 r. generał przeszedł w stan spoczynku i sprzedał posiadłość w Łozinie. Za uzyskane środki Hans David Yorck von Wartenburg zakupił majątki Witowice, Gułów, Kurów, Ośno (1815 r.) i Śliwce (1818 r.). W 1822 r. utworzył majorat Oleśnica Mała, w skład którego weszły wszystkie należące do niego dobra rycerskie, z wyjątkiem Śliwiec. W 1830 r. fideikomis odziedziczył Ludwig Yorck von Wartenburg (1805-1865), syn generała, a od 1821 r. feldmarszałka Hansa Davida Yorck von Wartenburg i Joanny Seidel (1768-1827). Hrabia Ludwig Yorck w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. mocno angażował się w niemiecką politykę. Był między innymi członkiem Zgromadzenia Powiatowego (Kreistagu), Landtagu, a w 1854 r. uzyskał dziedziczne miejsce w pruskiej Izbie Panów. W 1829 r. Ludwig Yorck von Wartenburg ożenił się z Bertą von Brause (1807-1845), córką generała von Brause. Po śmierci pierwszej żony w 1849 r. hrabia Ludwik poślubił Ninę von Olfers (1824-1901), córkę Ignacego Olfersa, pełniącego między innymi funkcję rzeczywistego tajnego radcy pruskiego. Z dwóch wspomnianych małżeństw na świat przyszło sześciu synów i pięć córek. Po śmierci Ludwiga w 1865 r. majorat otrzymał jego najstarszy syn Paul Yorck von Wartenburg (1835-1897). W latach 1864-1871 brał on udział w wojnach o zjednoczenie Niemiec prowadzonych przez Prusy, jednak w przeciwieństwie do dziadka kariery wojskowej nie zrobił. Następnie osiadł w posiadanych dobrach i poświęcił się pisaniu prac filozoficznych. Do jego przyjaciół należał między innymi filozof Wilhelm Dilthey (1833-1911), profesor Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1886 r. majorat liczył 3077 ha powierzchni, w tym majątek Oleśnica Mała 786 ha. Żoną Paula Yorck von Wartenburg od 1860 r. była Luiza von Wildenbruch (1838-1918), córka generała Ludwiga von Wildenbruch (1803-1874), nieślubnego syna księcia pruskiego Ludwika Ferdynanda von Hohenzollern (1772-1806). Z małżeństwa tego Paul Yorck von Wartenburg miał trójkę dzieci. Fideikomis w 1897 r. odziedziczył najstarszy z synów Heinrich Ludwig Yorck von Wartenburg (1861-1923). Heinrich idąc w ślady dziadka, Ludwiga Yorcka, zaangażował się w politykę. Pełnił funkcję landrata (starosty) powiatu sycowskiego (1894-1897) i oławskiego (1898-1901), w latach 1911-1921 był członkiem Landtagu, należał również do pruskiej Izby Panów. Pod koniec XIX i na początku XX w. Heinrich Yorck von Wartenburg przeprowadził ostatnią większą przebudowę pałacu w Oleśnicy Małej. Z małżeństwa zawartego w 1896 r. z Zofią von Berlichingen (1872-1945) miał czterech synów i pięć córek. Po śmierci Heinricha w 1923 r. dobra w Oleśnicy Małej wraz z większością majątków otrzymał jego najstarszy syn Paul Yorck von Wartenburg (ur. 1902 r.). W czasie drugiej wojny światowej zginęło jego trzech braci. Podczas kampanii w Polsce 9 września 1939 r. w bitwie koło Słupi poległ Hans Yorck von Wartenburg (ur. 1909 r.), w 1942 r. na skutek odniesionych ran w walkach na froncie wschodnim w szpitalu w Pokrowskoje zmarł Heinrich Yorck von Wartenburg (ur. 1915 r.), 8 sierpnia 1944 r. za współudział w planowaniu zamachu na Adolfa Hitlera został powieszony w Berlinie najbardziej znany z braci Peter Yorck von Wartenburg (ur. 1904 r.). Po zamachu z 1944 r. władze hitlerowskie aresztowały również hrabiego Paula Yorcka, przebywał on w więzieniu do końca drugiej wojny światowej. Po 1945 r. majątki rodziny Yorck von Wartenburg zostały upaństwowione przez władze Polski Ludowej. Rezydencję w Oleśnicy Małej początkowo przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu, a w 1955 r. Zakładowi Doświadczalnemu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Zakład w budynku urządził biura, mieszkania pracowników i pracownie naukowe. Obecnie w dalszym ciągu jest właścicielem zabytku. Pałac przez wiele lat utrzymywany w bardzo dobrym stanie technicznym obecnie wymagałby remontu. Niestety Zakład Doświadczalny sam nie posiada potrzebnych na niego środków. Co więcej jako instytucja państwowa nie może starać się o fundusze europejskie, mimo, iż państwo polskie w żaden sposób nie pomaga utrzymać zabytku.
Fotografie pałacu, parku i kaplicy-mauzoleum
Pałac
W Oleśnicy Małej w XII w. znajdował się zamek myśliwski wzniesiony dla księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego. W XVI w. w jego miejscu joannici wznieśli nową budowlę. Kolejna przebudowa miała miejsce przed 1594 r. W jej wyniku powstało renesansowe, północne skrzydło zamku. Siedziba komturii joannitów została zniszczona w czasie wojny trzydziestoletniej w 1642 r. przez oddziały wojska szwedzkiego. Zamek odbudowano około 1650 r. Renesansową budowlę zniszczył pożar w 1706 r. Kolejna odbudowa, w stylu barokowym, trwała do 1711 r. W jej wyniku powstał trzyskrzydłowy klasztor. Skrzydła rozłożono wokół wewnętrznego dziedzińca. W skrzydle południowym umieszczono kościół. Po przejęciu klasztoru przez rodzinę Yorck von Wartenburg w latach 1815-1820 przekształcono założenie na rezydencję. Podczas tej przebudowy dostawiono czwarte skrzydło. Kolejne modernizacje pałacu miały miejsce w 1870 r. i w latach 1904-1905. Ostatni generalny remont w zabytku przeprowadzono pomiędzy 1973 a 1977 rokiem.
Budynek murowany z cegły, potynkowany, składa się z czterech prostokątnych skrzydeł, rozłożonych wokół wewnętrznego dziedzińca. Skrzydło południowe w dalszym ciągu pełni funkcję kościoła, w 1872 r. dobudowano do niego jednokondygnacyjną oranżerię. Skrzydło zachodnie częściowo dwu- częściowo trzykondygnacyjne. W tym skrzydle mieszczą się najciekawsze pomieszczenia w pałacu: neobarokowa klatka schodowa, sala ze stropem belkowym, sale z barokowymi stiukami o dekoracji wstęgowo-cęgowej, sala marmurowa. W części pomieszczeń zachowane barokowe kominki. Skrzydło północne dwukondygnacyjne, mieści pomieszczenia biurowe i dawną bibliotekę. Skrzydło wschodnie trzykondygnacyjne, w przyziemiu stajnie i wozownia, na pozostałych kondygnacjach pomieszczenia mieszkalne.
Wnętrza pałacu w Oleśnicy Małej
Do pałacu w Oleśnicy Małej przylega park krajobrazowy z cennymi okazami starodrzewu. W parku znajduje się dawne mauzoleum właścicieli majątku, obecnie pełniące funkcję kaplicy p.w. św. Maksymiliana Kolbego. W pobliżu rezydencji zachowały się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, w dalszym ciągu użytkowane.
Zabytki w Oleśnicy Małej
Do rejestru zabytków w Oleśnicy małej wpisano zespół klasztorny joannitów, później pałacowy: pałac (21.01.1964 r., nr rej.: 1034), kościół św. Wawrzyńca (29.10.1980 r., nr rej.: 460/W), park (27.12.1984 r., nr rej.: 566/W), mauzoleum rodziny Yorck von Wartenburg, obecnie kaplica p.w. św. Maksymiliana Kolbego (27.12.1984 r., nr rej.: 566/W).
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Oleśnicy Małej zapewniają autobusy PKS kursujące między innymi z Kłosowa, Oławy i Wiązowa. Ze względu na możliwość przesiadki polecam dojazd przez Oławę. Dzięki stacji kolejowej na trasie Gliwice – Wrocław do miasta można stosunkowo łatwo dotrzeć pociągiem. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK 403 w stronę Oławy. Za skrzyżowaniem tej trasy z DK 39 najlepiej skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą przez Owczary do Oleśnicy Małej. Odległość: w jedną stronę około 135 km. Na miejscu samochód można zaparkować przy pałacu.
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2011