Powiat brzeski, gmina Grodków
(nazwa niemiecka: Osseg, w latach 1936-1945 Auenrode, Kreis Grottkau)
Rys historyczny i stan obecny:
Historia miejscowości sięga drugiej połowy XIII w. W 1315 r. właścicielem Osieka Grodkowskiego był Zygfryd, syn Henryka Barutha. Następnie majątek należał do znanej śląskiej rodziny Pogorzelów (Pogrell). W XV w. właścicielami dóbr w Osiek Grodkowski była rodzina von Hundt ze Starego Grodkowa. Według dokumentu z 1517 r. Sybilla Hundt z Osieka Grodkowskiego (zm. 1562 r.) była żoną Wolfa Bohdanowskiego ze Slimakowa, właściciela Bogdanowic. Następnie miejscowość przeszła w ręce rodziny von Gellhorn. Z dokumentu zakupu wsi Piorunkowice i zamku w Gryżowie z 1556 r. wynika, iż w tym okresie Osiek Grodkowski należał do braci Kaspra, Ulryka i Jana von Gellhorn. Kolejna wzmianka o właścicielu miejscowości pochodzi z XVIII w. Na początku tego stulecia Osiek Grodkowski posiadał Karol Antoni von Fragstein, syn Jana Antoniego (zm. 1724 r.), komornika cesarskiego i starosty księstwa brzeskiego. Dolnośląska linia rodziny von Fragstein wygasła na Karolu Maksymilianie, w latach 1715-1736 kanclerzu wrocławskiej kurii biskupiej. Następnymi właścicielami dóbr w Osieku Grodkowskim była rodzina von Königsdorff, która w drugiej ćwierci osiemnastego wieku ufundowała istniejący do dzisiaj pałac. W XIX w. posiadłość przeszła w ręce rodziny von Ohlen und Adlerskron. W latach 1877-1883 na zlecenie dr prawa Kurta von Ohlen und Adlerskron znany śląski architekt Alexis Langer przebudował rezydencję w stylu neogotyckim. W 1899 r. Kurt von Ohlen Und Adlerskron (zm. 1900 r.) przekształcił swoje majątki odziedziczone po matce: Osiek Grodkowski, Jaszów i Lipową koło Grodkowa w fideikomis (majorat). Niedługo później w jego posiadanie weszła rodzina von dem Knesebeck-Milendonck. Księga adresowa z 1905 r. jako właściciela majoratu liczącego 1402 ha (w tym dobra Osiek 885 ha) wymienia barona (Freiherr) Hansa von dem Knesebeck-Milendonck. Według kolejnych ksiąg adresowych był on właścicielem dóbr co najmniej do 1937 r. Od 1930 r. powierzchnia majątku zmniejszyła się do 1311 ha (w tym Osiek 817,1 ha). Majorat pozostał w rękach rodziny von dem Knesebeck-Milendonck do końca drugiej wojny światowej, następnie wchodzące w jego skład posiadłości zostały znacjonalizowane. Pałac, park i folwark w Osieku Grodkowskim przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Po jego upadku majątek jeszcze w 1998 r. pozostawał w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Obecnie pałac w raz z parkiem stanowią własność prywatną, część budynków gospodarczych dawnego folwarku wykorzystuje Spółdzielnia Produkcyjna. Teren wokół pałacu i parku nie jest zabezpieczony przed wejściem. Schody prowadzące do głównego wejścia pałacu są ulubionym miejsce alkoholowych libacji miejscowej młodzieży niezbyt przychylnie nastawionej do turystów, kontakt z nimi jest niewątpliwie kiepską wizytówką Osieka Grodkowskiego i nie zachęca do zwiedzania tej miejscowości. Sam pałac na szczęście jest zabezpieczony przed wejściem dzięki czemu jego wnętrza nie podlegają dewastacji. Koszty renowacji zabytku przerosły możliwości finansowej obecnego właściciela, który stara się go sprzedać.
Pałac
Barokowa rezydencja wzniesiona w XVIII w., częściowo przebudowana w stylu neogotyckim w latach 1877-1883 (wewnętrzny dziedziniec, część pomieszczeń). Budynek murowany z cegły, potynkowany, składa się z czterech prostokątnych skrzydeł rozłożonych wokół niewielkiego wewnętrznego dziedzińca, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachami czterospadowymi wykonanymi z dwubarwnego łupka. Fasada (elewacja południowa) siedmioosiowa z centralnie usytuowanym głównym wejściem poprzedzonym schodami i niewielkim tarasem. Elewacja ogrodowa jedenastoosiowa, z niewielkim półkolistym ryzalitem z wejściem flankowanym niszami. Parterowy ryzalit zamyka balkon. Elewacje zachowały ślady dawnych podziałów i zdobień architektonicznych: proste obramowania otworów okiennych, boniowane pilastry i naroża budynku. Układ wnętrz jednotraktowy, wokół wewnętrznego dziedzińca neogotycki krużganek. Część pomieszczeń zachowała neogotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe, w większości płaskie stropy, niektóre z klasycystyczną dekoracją stiukową. W jednej z sal neogotycki, kasetonowy strop.
Od północy do pałacu prowadzi podjazd z basenem, będącym pozostałością po pochodzącej z XVIII w. fontannie. Wjazd od tej strony flankują dwie barokowe oficyny, wzniesione na planie kwadratu, dwukondygnacyjne, nakryte dachami czterospadowymi. Dalej na północ rozciąga się park krajobrazowy. Jego początki prawdopodobnie sięgają końca XVII w., kiedy to w Osieku Grodkowskim założono barokowy ogród z licznymi rzeźbami. W czasach późniejszych ogród wzbogacono o rozległy park o cechach naturalistycznych, o powierzchni 32 ha. Obecnie zaniedbany park, częściowo otoczony murem liczy tylko 5,18 ha. W zarośniętym samosiejkami parku uległy zatarciu pierwotne osie kompozycyjne i widokowe, zachowały się niektóre ścieżki spacerowe, niewielkie sztuczne wzniesienia, kompletnie zarośnięte stawy oraz prowadzące z północy na południe rowy odwadniające. W centralnej części założenia znajduje się zniszczona kaplica grobowa właścicieli rezydencji. W drzewostanie parku dominują gatunki liściaste: lipy, klony, dęby, jesiony, jawory, rzadziej występują kasztanowce, platany, graby, olchy, topole i buki. Z gatunków iglastych można spotkać modrzewie i świerki. W parku zapewne w skutek wycinki w drugiej połowie XX wieku właściwie nie występuje starodrzew, większość drzew jest w średnim wieku, mnóstwo również utrudniających poruszanie się młodych samosiejek. Na wschód od pałacu znajdują się ruiny pochodzącej z około 1800 r. klasycystycznej ujeżdżalni, z zachowanym doryckim pseudoryzalitem, podtrzymującym belkowanie zwieńczone kartuszem z koroną rangowa. Wokół pałacu w znacznym stopniu zniszczony ceglany mur, w nim dwie bramy. Obok bramy zachodniej niewielka kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (obecnie skradzioną). Bardziej efektowna brama wschodnia, klasycystyczna, flankowana doryckimi kolumnami, podtrzymującymi belkowanie i trójkątny przyczółek. Ponad przejściem płaskorzeźba przedstawiająca grupę koni pochodząca z około 1800 r. Na południe od pałacu rozciąga się rozległy dziedziniec gospodarczy. Częściowo użytkowane budynki dawnego folwarku są w niezłym stanie technicznym. Wśród nich warto zwrócić uwagę na pochodzący z 1792 r. klasycystyczny spichlerz, z częścią centralną w formie pozornego ryzalitu, o podziałach ramowych, z parami pilastrów podtrzymującymi belkowanie i trójkątny przyczółek. Od zachodu dziedziniec zamyka kompleks budynków gospodarczych (obory i stajnie) przecięty budynkiem mieszkalnym o ciekawej fasadzie, podzielonej pilastrami jońskimi.
Pomimo znacznych zniszczeć zespół pałacowo-folwarczny w Osieku Grodkowskim jest wyjątkowym kompleksem w skali województwa opolskiego, niewątpliwie wartym uratowania. Pozostaje mieć nadzieję, że jego los odmieni się na lepsze i jak najwięcej zostanie zachowane dla przyszłych pokoleń.
Zabytki w Osieku Grodkowskim
Do rejestru zabytków w Osieku Grodkowskim wpisano: kościół filialny p.w. Wniebowzięcia NMP(17.02.1966 r., nr rej.: 1153/66); zespół pałacowy i folwarczny (23.05.1964 r., nr rej.: 894/64): pałac, dwie oficyny, ujeżdżalnię, dom mieszkalny, obory, stajnię, park (osobny wpis do rejestru z dnia 15.07.1981 r., pod nr 66/81).
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety do miejscowości nie można dotrzeć komunikacją publiczną. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK 46 w stronę Niemodlina. Przed miastem z tej ostatniej trasy najlepiej skręcić w prawo do Gościejowic i dalej podróżować lokalnymi drogami przez Szydłowiec Śląski, Magnuszowice, Gracze, Radoszowice, Głębocko i Żelazną. Odległość: w jedną stronę około 110 km. Samochód można zaparkować blisko pałacu.
Damian Dąbrowski,
Luty 2011 r.
