Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Panzkau, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Neumarkt)
Zabytki w Pęczkowie
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Pęczkowie. W ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół pałacowy (nr 1): oficynę mieszkalną (nr 1), chlewnię (nr 1), budynek gospodarczy oraz park dworski.
Miejscowość wzmiankowano w 1250r. jako Panchow, w 1256r. jako Panczcowo, a w 1418r. pod nazwą Panczke. W drugiej połowie XIII wieku Pęczków był własnością klasztoru augustianów na Piasku we Wrocławiu. Następnie w 1585r. należał do braci Willricha i Heinricha von Landeskron. Kolejnymi posiadaczami miejscowości były rody von Abschatz i von Glaubitz. W 1748r. od von Glaubitzów Pęczków nabył tajny radca królewski von Böcklin. Córki von Böcklina w 1760 roku sprzedały majątek Johannowi Heinrichowi Casimirowi hrabiemu von Carmer (ur.1721r., zm.1801r. w Ryczeniu). Johann von Carmer był prawnikiem, referendarzem, następnie radcą rządowym w Opolu, od 1768r. ministrem sprawiedliwości prowincji śląskiej, od 1779r. wielkim kanclerzem Królestwa Prus. Przyczynił się do reformy i ujednolicenia pruskiego prawa i sądownictwa. Opracował kodyfikację prawa i nową procedurę cywilną. Nabył liczne posiadłości na Śląsku, z których w 1801 roku utworzył dwa fideikomisy. Majorat Ryczeń obejmował majątki w Osetnie i Niwie koło Góry Śląskiej, natomiast w skład majoratu Źródła wchodziły dobra w Pęczkowie. W 1797r. rodzina von Carmen otrzymała dziedziczny tytuł hrabiowski. Sam Johann został odznaczony przez króla Prus orderem Orła Czarnego. W 1801 roku po śmierci ojca włości odziedziczył Hans Friedrich Heinrich hrabia von Carmer (ur.1765r. w Ryczeniu, zm. 1809r. w Wilkowie). Kolejnym właścicielem dóbr został porucznik Hans Carl Heinrich hrabia von Carmer (ur.1798r. we Wrocławiu, zm. 1857r. w Pęczkowie), syn Hansa Friedricha. W 1830 roku w Pęczkowie wzmiankowano 36 domów, pałac, folwark, 171 mieszkańców, w tym 32 katolików, gorzelnię, wiatrak, młyn wodny oraz cegielnię. W opisie miejscowości z 1845 roku wymieniono 40 domów, pałac, folwark, wolne sołectwo, ewangelicką szkołę, młyn wodny, wiatrak, gorzelnię, hodowlę 1000 owiec merynosów i 52 sztuk bydła. Pęczków liczył 249 mieszkańców, w tym 39 katolików. Hans Carl Heinrich z czasem awansował do stopnia rotmistrza. Był również rycerzem zakonu joannitów. W jego rękach poza majątkami Pęczków i Źródła znalazły się dobra Lamowice Stare w powiecie wrocławskim. W 1857 roku majorat otrzymał w spadku Hans Friedrich Ludwig Wilhelm hrabia von Carmer (ur.1827r. w Pęczkowie, zm.1885r. w Lugano), syn Hansa Carla. W 1885 roku kolejnym właścicielem fideikomisu został syn Hansa Friedricha, Hans Carl Ernst Gotthilf Friedrich von Carmer (ur.1861r. w Pęczkowie, zm.1922r. w Cesarzowicach). W 1894 roku należąca do niego posiadłość w Pęczkowie liczyła 203ha, w tym 175ha pól uprawnych, 13ha łąk, 12ha lasów, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Carl von Carmer był asesorem, starszym ziemskim i rotmistrzem rezerwy. Z małżeństwa z Charlotte Elise Anne Julie (ur.1878r., zm.1926r.) z domu baronówną von Berlichingen miał trzech synów i trzy córki. Pęczków odziedziczył drugi syn Carl Friedrich Johann Heinrich Casimir hrabia von Carmer (ur.1911r. w Cesarzowicach, zm. 2002r. Krüdensheide). W okresie jego małoletniości opiekę nad majątkiem sprawował dyrektor ziemski Horst von Tettenborn, porucznik w stanie spoczynku. W 1937 roku wchodząca w skład majoratu Źródła (811ha) posiadłość w Pęczkowie miała powierzchnię 224ha, w tym 192ha pól uprawnych, 10ha łąk, 1ha łoziny, 12ha lasu, 3ha parku, ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Rezydencja w Pęczkowie w połowie XVIII wieku. Rysunek F.B. Wernera
Źródło: https://polska-org.pl/825275,foto.html?idEntity=522801 (dostęp: 18.11.2020r.)
Pierwotnie w Pęczkowie znajdował się zapewne renesansowy dwór nawodny. Starszą siedzibę w pierwszej połowie XVIII wieku zastąpił barokowy pałac, ufundowany przez rodzinę von Glaubitz. Zespół pałacowo-folwarczny został przekształcony w XIX i XX wieku pod rządami rodu von Carmer. Pałac przetrwał drugą wojnę światową w dobrym stanie. W latach 1945-1965 był użytkowany przez Inspektorat Rolny w Środzie Śląskiej. Pod tym zarządem zabytek został mocno zdegradowany. W latach 60. XX wieku pałac został opuszczony. Budynek w dalszym ciągu był jednak zadaszony i istniała szansa jego wyremontowania. Następnie od lat 70. XX wieku do około 1991 roku dawny majątek pozostawał w gestii Zakładu Rolnego Wrocisławice, będącego częścią Państwowego Gospodarstwa Rolnego Środa Śląska. W kilka lat po przejęciu zabudowań nowy zarządca doprowadził do rozbiórki pałacu.
Pałac w połowie XIX wieku na litografii z teki Alexandra Dunckera
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883
Siedziba rodu von Carmer w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/652594,foto.html?idEntity=522801 (dostęp 18.11.2020r.)
Nieistniejący pałac był budynkiem murowanym, założonym na planie prostokąta, dwukondygnacyjnym, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje pałacu ozdabiały boniowane lizeny, wydatne gzymsy (między kondygnacjami i wieńczący), opaski z uszakami wokół okien, podokienniki, portal głównego wejścia. Dziś z rezydencji pozostały fragmenty murów piwnic, które można dostrzec jedynie w porze bezlistnej. Odwiedzający Pęczków często za pałac biorą zachowany w stanie ruiny dom zarządcy. Jest to klasycystyczny budynek, wzniesiony około połowy XIX wieku i przekształcony w kolejnym stuleciu. Założony na planie prostokąta, z wydatnym centralnym ryzalitem w fasadzie, mieszczącym hol i klatkę schodową. Budynek dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony. Cechą charakterystyczną budynku są pomieszczenia gospodarcze mieszczące się na parterze. Dawna stajnia nakryta sklepieniem klasztornym rozpiętym na piaskowcowych kolumnach. Na piętrze mieściły się pomieszczenia mieszkalne. Elewacje budynku ozdabiają gzymsy oraz boniowane naroża. Z dawnego folwarku zachowana stodoła. Park otaczający siedzibę szlachecką obecnie mocno zaniedbany, zarośnięty samosiejkami i podszytem. Z ciekawszych okazów pierwotnego drzewostanu warto odnotować aleję grabową. Staw, pozostałość po fosie, osuszony, zarośnięty.
Pęczków położony jest około 11 kilometrów na południowy-zachód od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego do Pęczkowa prowadzi droga lokalna przez Ciechów i Wrocisławice. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się na wschodnim krańcu wioski. Północną granicę parku wyznacza strumień Cicha Woda przepływający przez Pęczków.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2020r.