Powiat trzebnicki, gmina Zawonia
(nazwa niemiecka: Senditz, Kreis Trebnitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w „Księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego” datowanej na przełom XIII i XIV wieku. W dokumencie z 1367 roku osada pojawiła się pod nazwą Zanzicz. W 1596 roku Sędzice należały do Josepha von Neudorf. Kolejnymi właścicielami miejscowości byli: w 1645 roku Melchior von Krekwitz, w 1703 r. Karl Friedrich von Balik, w 1714r. Georg Friedrich von Gaffron, w 1743r. von Hofmann, w 1755r. von Puttkammer, w 1757r. Hantelmann, w 1763r. Baumgart. Od 1766 roku przynajmniej do 1785 roku majątek w Sędzicach posiadał major von Helmrich. Według opisu miejscowości z 1785 roku w Sędzicach znajdowała się siedziba pańska, folwark, 14 gospodarstw zagrodniczych, młyn wodny i cegielnia. Wioskę zamieszkiwało 95 osób, wszystkie wyznania ewangelickiego. Mieszkańcy Sędzic należeli do kościoła w Kałowicach (Massel). W 1830 roku dobra rycerskie były własnością spadkobierców von Debschütz`a. W Sędzicach znajdował się pałac, folwark, 19 domów, młyn wodny i wiatrak. Miejscowość liczyła 168 mieszkańców, w tym 46 katolików. Ewangelicy posiadali kościoły w Zawoni (Schawoine) i Kałowicach (Massel), a katolicy w Cerekwicy (Zirkwitz). W 1842 roku Sigismund Nicolaus Wolf Albert von Debschütz odkupił od swojego rodzeństwa za 29 tysięcy talarów udziały w majątku w Sędzicach. W 1845 roku był już jego jedynym właścicielem. W tym czasie w wiosce był pałac, folwark, 21 domów, młyn wodny, wiatrak i kuźnia. Sędzice zamieszkiwały 183 osoby, w tym 50 wyznania katolickiego. Przynależność parafialna nie uległa zmianie. Na folwarku hodowano 824 owce merynosy. Sigismund Nicolaus Wolf Albert von Debschütz pozostał właścicielem posiadłości w Sędzicach przynajmniej do 1861 roku. Pomiędzy 1861 a 1866 rokiem majątek otrzymał w spadku porucznik Adolph von Debschütz. Według księgi adresowej z 1886 roku dobra Senditz (Sędzice) mit Klein-Zauche (Sucha Mała) należące do rotmistrza Adolpha von Debschütz liczyły 338ha, w tym 294ha pól uprawnych, 9ha łąk, 4ha pastwisk, 18ha lasów, 13ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 37 koni, 109 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy, 600 owiec, 49 świń. W majątku działała parowa gorzelnia. Gospodarstwo prowadził inspektor Tschuschke. W 1894 roku majątek należał już do porucznika Konrada Dihrberga z Lutogniewa koło Krotoszyna (in Lutogniewo). Konrad Dihrberg pozostał właścicielem włości przynajmniej do 1902 roku. Przed 1905 rokiem przejął je porucznik Erich Dihrberg. W 1905 roku dobra rycerskie Sędzice z folwarkiem Sucha Mała miały powierzchnię 338ha, w tym 301ha pól uprawnych, 13ha łąk, 18ha lasów, 2ha stawów, 4ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie działała gorzelnia, cegielnie i mleczarnia. Hodowano bydło rasy oldenburskiej, tuczono świnie (Yorkshire i westfalskie), konie belgijskie. Specjalizowano się również w pszczelarstwie, hodowli karpia i uprawie ziemniaków. W 1906 roku posiadłość nabył ekscelencja Franz hrabia von Ballestrem (ur.1834r., zm.1910r.) z Pławniowic koło Gliwic. W 1910 roku dobra w Cerekwicy, Sędzicach i Suchej Małej odziedziczył jego drugi syn Johann Baptist Wolfgang Karl Raphael von Ballestrem (ur.1866r., zm.1929r.). W 1926 roku dobra rycerskie Sędzice z folwarkiem Sucha Mała należące do Johanna Baptista von Ballestrema liczyły 307ha, w tym 259ha pól uprawnych, 8ha łąk, 2ha pastwisk, 21ha lasów, 2ha stawów, 3ha parku i ogrodu, 12ha grobli, dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie funkcjonowała gorzelnia i płatkarnia. Specjalizowano się w hodowli bydła nizinnego, hodowli świń i uprawie ziemniaków. Zatrudniano m.in. inspektora Kaulicha, administratora gorzelni Hielschera i dwóch leśniczych. W 1929 roku po śmierci męża majątek otrzymała w spadku wdowa hrabina Johanna Erna Eva Maria Rosa Agnes von Ballestrem, z domu baronówna Saurma von und zu der Jeltsch (ur.1869r., zm.1946r.). W kolejnych latach przekazała posiadłość ich synowi Franzowi Georgowi Johannesowi von Ballestrem (ur.1901r., zm.1962r.). Był on ostatnim prywatnym właścicielem majątku. W 1937 roku powierzchnia włości w Sędzicach wynosiła 237ha, w tym 178ha pól uprawnych, 19ha łąk, 5ha pastwisk, 19ha lasów, 4ha stawów, 2ha parku, 1ha ogrodu, 9ha grobli, dróg i podwórzy gospodarczych. Działała gorzelnia i płatkarnia. Specjalizowano się w hodowli czarnobiałego bydła nizinnego, chowie źrebiąt, uprawie ziemniaków oraz buraków cukrowych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłość przejęło państwo polskie. Na folwarku przez następne kilkadziesiąt lat działał Zakład Rolny PGR Sędzice. Dwór zamieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny dla pracowników gospodarstwa. Obecnie dawna rezydencja w dalszym ciągu pełni funkcje mieszkalne.
Dwór
Siedziba pańska była wzmiankowana w Sędzicach już w 1785 roku. Kolejne źródła z 1830 i 1845 roku wymieniają pałac w miejscowości. Rezydencja prawdopodobnie została w znacznym stopniu przekształcona w okresie Polski Ludowej (likwidacja ozdobnych detali architektonicznych, być może zmiana bryły budynku). Dwór murowany, potynkowany, założony na planie zbliżonym do prostokąta, częściowo parterowy, częściowo dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z powiekami. Fasada (elewacja południowa) ośmioosiowa, asymetryczna, z trzyosiowym ryzalitem, w nim główne wejście, umieszczone w niewielkim ganku. W elewacji północnej wydatny dwuosiowy ryzalit. Od zachodu dwukondygnacyjna dobudówka, nakryta płaskim dachem. Elewacje zachowały miejscami wydatny gzyms wieńczący. Obydwa ryzality wieńczą trójkątne przyczółki. Wokół okien proste opaski. Są to jedyne detale architektoniczne warte uwagi. Dwór skierowany jest fasadą na dziedziniec folwarczny. Oprócz zabudowań gospodarczych wznosi się przy nim dawna parterowa oficyna, nakryta wysokim dachem mansardowym (dom nr 32). Na północy-zachód od rezydencji niewielkie zadrzewienie i dwa duże stawy, na północny-wschód zespół budynków dawnej gorzelni i płatkarni.
Zabytki w Sędzicach
Do rejestru zabytków w Sędzicach wpisano park z XIX wieku (27.12.1984r., nr rej.: 556/W). W ewidencji zabytków znalazł się m.in. zespół dworski: dwór (nr 31 a-d), dom mieszkalny (nr 32), obora, budynek gospodarczy, stodoła, park dworski, a także zespół dawnej gorzelni: gorzelnia (nr 28), komin gorzelni (nr 28) i budynek gospodarczy (obok nr 28).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Sędzic zapewniają autobusy PKS kursujące z Oleśnicy, Trzebnicy, Zawoni i Złotowa. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Trzebnicę. Do miasta można dotrzeć często kursującymi autobusami i busami z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej drogą S8 w stronę Oleśnicy. Z tej ostatniej trasy należy zjechać do miejscowości Łozina, skąd do Sędzic można dojechać lokalnymi drogami przez Skarszyn, Głuchów Górny i Szachowo. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 210km, z Wrocławia około 35km. Zespół dworski znajduje się w zachodniej części Sędzic, na lewo od głównej drogi. Samochód można zostawić na poboczu drogi, w pobliżu wjazdu na teren dawnego folwarku.
Damian Dąbrowski,
Luty 2014 r.
