Powiat oleski, gmina Radłów
(nazwa niemiecka: Alt Karmunkau, Kreis Rosenberg O.S.)
Rys historyczny i stan obecny:
Na temat początków miejscowości i jej średniowiecznych losów brak przekazów źródłowych. W pierwszej połowie XVI w. Stare Karmonki należały do Jerzego Karmanski. Rodzina Karmanski pochodziła ze Starych Karmonek i od nazwy miejscowości przyjęła nazwisko. W 1574 r. cesarz Maksymilian II nadał dyplom herbowy braciom Jerzemu, Wawrzyńcowi i Tomaszowi Karmanskim. Kolejnymi właścicielami Starych Karmonek byli: Szymon Karmanski, wzmiankowany w 1598 r. oraz Krzysztof i Jakub Karmanscy, wymienieni w wykazie szlachty górnośląskiej w 1644 r. W 1651 r. Krzysztof Karmanski sprzedał majątek Stare Karmonki Andrzejowi Schatanskiemu. W 1783 roku właścicielem dóbr była rodzina von Jordan. W Starych Karmonkach wzmiankowano pański folwark. W 1830 roku posiadłość należała do Richtera z Olesna. W opisie miejscowości wymieniono m.in. 16 domów, folwark i owczarnię. Przed 1845 rokiem majątek przeszedł na własność Andreasa von Renarda. W tym czasie w Starych Karmonkach znajdowało się 19 domostw, folwark, owczarnia, gorzelnia, kuźnia. W majątku hodowano m.in. 900 owiec merynosów. Posiadłość należała do rodziny von Renard przez następne kilkadziesiąt lat, a później weszła w skład dóbr królewskiej domeny. W 1886 r. włości liczące 1188 ha dzierżawił Karol Todt. Kolejnym dzierżawcą był Janetzki, wzmiankowany w 1894 r. W 1912 r. majątkiem o powierzchni zmniejszonej do 761,5 ha zarządzał administrator Lindow. Po pierwszej wojnie światowej posiadłość pozostała w rękach rodziny von Hohenzollern, weszła w skład fideikomisu Karmonki o łącznej powierzchni 10284 ha. Majątkiem w Starych Karmonkach (1061,9 ha) w 1921 r. kierował Hielscher. Dziewięć lat później dobra liczyły 956,5 ha. Administrował nimi Bietze. Po drugiej wojnie światowej majątek znacjonalizowano i na jego bazie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Obecnie dwór i park w Starych Karmonkach są własnością prywatną. Budynek nie jest użytkowany, można go zobaczyć tylko z zewnątrz, z pewnej odległości.
Dwór
Na temat dziejów dworu w Starych Karmonkach posiadamy bardzo mało informacji. Być może budynek powstał jako rezydencja właścicieli majątku w pierwszej połowie XIX przed przejęciem dóbr przez rodzinę von Renard. Siedziba była na tyle skromna, że informacje na jej temat nie pojawiły się w opisach miejscowości z 1783, 1830 i 1845 roku. W czasach kiedy posiadłość weszła w skład domeny królewskiej dwór pełnił funkcję siedziby zarządcy majątku. Po drugiej wojnie światowej budynek został w znacznym stopniu przekształcony, z całkowitym zatarciem cech stylowych. Dwór murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Fasada ośmioosiowa, z centralnym dwuosiowym niewielkim ryzalitem, zamkniętym trójkątnym przyczółkiem. W ryzalicie znajduje się główne wejście do budynku, poprzedzone filarowym portykiem wgłębnym. W elewacji tylnej analogiczny ryzalit, o całkowicie zmienionym układzie otworów okiennych. Elewacje dworu pozbawione są detali architektonicznych. W czasie przebudowy prawdopodobnie całkowicie zmieniono bryłę budynku. Przypuszczalnie pierwotnie był on parterowy z centralnymi piętrowymi ryzalitami. Znacznym przekształceniom musiały ulec również niedostępne wnętrza budynku. Kształt bryły i układ osi wskazuje na centralne usytuowanie holu i klatki schodowej. Dwór otacza zaniedbany park krajobrazowy o powierzchni 3 ha założony około 1850 r. przez hrabiego von Renarda. W drzewostanie parku przeważają gatunki liściaste, takie jak: lipa drobno- i szerokolistna, kasztanowiec pospolity, dąb szypułkowy, buk zwyczajny i klon pospolity. Nowszy drzewostan tworzą głównie robinia akacjowa i brzoza brodawkowata. W pobliżu dworu parterowa oficyna i budynki gospodarcze dawnego folwarku, część z nich przekształcona na cele mieszkalne.
Stan dworu i otoczenia w lipcu 2010 roku
Zabytki w Starych Karmonkach
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w tej miejscowości. Wpisem powinien zostać przynajmniej objęty park krajobrazowy. Dwór w znacznym stopniu przekształcony nie posiada wielu walorów architektonicznych. Obiekt obecnie nie jest w najgorszym stanie technicznym, jednak nieużytkowany i pozbawiony jakiejkolwiek ochrony konserwatorskiej w przyszłości może ulec zagładzie.
Aktualizacja luty 2019 roku
Niestety po raz kolejny spełniły się nasze złe przeczucia. W drugiej połowie lutego 2019 roku dwór w Starych Karmonkach został wyburzony przez obecnego właściciela. Obiekt był wpisany do ewidencji zabytków, jednak nigdy nie umieszczono go w rejestrze zabytków zapewniającym większy nadzór konserwatorski.
Ruiny budynku luty 2019 roku
Informacje praktyczne i dojazd:
Niestety nie znaleźliśmy informacji o możliwości dojazdu komunikacją publiczną do Starych Karmonek. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 do Tarnowskich Gór, następnie DK 11 w kierunku Poznania do miejscowości Sowczyce, skąd lokalna droga prowadzi do Borek Małych. Z Borek Małych najlepiej jechać DK 494 w stronę Bodzanowic. Z trasy tej trzeba skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Starych Karmonek przez Nowe Karmonki i Radłów. Dwór znajduje się na początku miejscowości, po lewej stronie drogi. Odległość: w jedną stronę około 95km. Samochód można zaparkować przy wjeździe na teren dawnego folwarku.
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2011, aktualizacja zdjęć i tekstu luty 2019r.
Dziękujemy Damianowi Marcińczakowi za informacje o zburzeniu dworu oraz przekazanie fotografii pokazujących jego ruiny.