Powiat wałbrzyski, gmina Stare Bogaczowice
(nazwa niemiecka Adelsbach, Kreis Waldenburg)
Zabytki w Strudze
Do rejestru zabytków w Strudze wpisano:
- kościół parafialny p.w. MB Bolesnej, nr rej.: A/1824/1750 z 30.06.1966r.
- dzwonnicę cmentarną, XVII w., nr rej.: A/1825/676 z 30.03.1960r.
- zespół pałacowy, XVII-XIX w.: pałac, nr rej.: A/4727/667 z 28.03.1960r.; oficyna, 1560r., 1730r., XIX/XX w., nr rej.: A/1100 z 14.01.2009r.; park, nr rej.: A/4728/850/WŁ z 18.09.1981r.
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1290 roku pod nazwą Adellwngesbach. Jej właścicielem był rycerz Heynemann (Hans) de Adellungesbache, związany z wrocławską linią Piastów. W 1377 roku Struga należała do braci Ulricha i Heinza Schoff z Cisów. Około 1400 roku właścicielem Strugi miał być Ullrich von Czettritz. Dokument potwierdzający tę informację jest jednak prawdopodobnie falsyfikatem. Jeszcze w pierwszej połowie XV wieku Struga pozostawała w rękach Schoffów z Cisów. W 1453 roku wioskę nabył Hermann von Czettritz, właściciel Nowego Dworu, Książa i Czarnego Boru. Odtąd przez kilka wieków losy Strugi były związane z rodziną Czettritz. W latach 60. XV wieku Strugę, Nowy Dwór i Grodno otrzymał Hans, syn Hermanna von Czettritz. Około 1520 roku po śmierci Hansa i Friedricha von Czettritz, nastąpił podział dóbr. Włości obejmujące Strugę, Lubomin, Cieszów z ruinami zamku Cisy, Grzędy, Czarny Bór oraz Jabłów otrzymał Sigmund, czwarty lub piąty syn Hansa. Sigmund von Czettritz (ur. ok. 1464r., zm.1541r.) był m.in. koniuszym królewskim i szambelanem króla Ludwika II Jagiellończyka (zm.1526r.), a następnie związał się z dworem króla Ferdynanda I Habsburga (zm.1564r.). Sigmund von Czettritz nie zostawił potomków. Jeszcze przed śmiercią w 1534 roku posiadłość w Strudze przekazał bratu Georgowi (ur. ok. 1466r., zm. 1545r.). Kolejnym właścicielem posiadłości był Abraham (zm.1585r.), syn Georga von Czettritz i Dorothe z domu zu Dohna. Następnie dobra odziedziczył Abraham junior (ur. 1560r., zm.1598r.), syn Abrahama seniora. W 1598 roku po śmierci Abrahama młodszego Struga trafiła w ręce jego syna Heinricha Noaha (ur.1593/94r., zm.1625r.). Po bezpotomnej śmierci Heinricha dobra otrzymał w spadku jego brat Hans Georg (zm.1670r.). Rządy Hansa Georga von Czettritz przypadały na trudne lata wojny trzydziestoletniej. Z powodu znaczących strat został on zmuszony do podziału wsi na dwa działy: Strugę Dolną i Górną, a następnie oddania w dzierżawę jednego z nich. Ostatecznie w 1655 roku Strugę Górną nabyła Sussana z domu von Gellhorn. Od 1694 roku Struga Górna i Lubomin należały do rodu von Seherr-Thoss. Hans Georg zmarł w 1670 roku i na nim wygasła linii Czettritzów ze Strugi. Odtąd włości Struga Dolna znalazły się w rękach Czettritzów z Nowego Dworu. W 1682 roku otrzymała je Maria Katharine, małżonka Sigmunda Heinricha von Bibran-Modlau. Kolejną właścicielką została ich młodsza córka Sophia Henrietta, wydana za mąż za Christopha Friedricha hrabiego Rzeszy von Stolberg. W XVIII wieku obydwie części Strugi zostały ponownie połączone przez właścicieli wioski. Dobra należały do Christiana von Kluge (zm. ok. 1733r.), następnie rodu von Seherr-Thoss. W drugiej połowie osiemnastego stulecia właścicielką wsi była Maria Eleonora generałowa von Prittwitz, z domu von Seherr-Thoss. W 1830 roku dobra należały do Karla barona von Richthofen. W Górnej części Strugi wzmiankowano folwark, gorzelnię i młyn wodny, natomiast w Dolnej: pałac, drugi folwark, wolne sołectwo, browar, gorzelnię, młyn wodny, wiatrak i cegielnię. W 1845 roku właścicielem posiadłości był Leopold Karl hrabia von Zieten, starosta powiatu wałbrzyskiego w latach 1834-1847. Przed 1856 rokiem dobra nabył baron Ferdinand von Rabenau, szambelan króla Saksonii. W jego rękach pozostały do początku lat 60. XIX wieku. W 1866 i 1872 majątek należał do Markusa Schottländera, kupca z Wrocławia. Z kolei w 1876 roku był własnością zbiorową: Ernsta Tschersicha, Gottfrieda Demutha, Carla Heinricha Tschersicha, Ehenfrieda Böhma, Gottlieba Scholza, Gottlieba Tschersicha i Alexandra Tietze. W 1886 roku właścicielem był Ernst Tschersich i wspólnicy, generalnym pełnomocnikiem Karl Gottlob Tschersich z Białego Kamienia, a dzierżawcą wdowa Hellich. W 1894 roku dobra rycerskie Struga posiadał Fischer i wspólnicy, z Białego Kamienia, generalnym pełnomocnikiem był Fischer, natomiast dzierżawcą Krause. Majątek liczył 483ha, w tym 212ha pól uprawnych, 32ha łąk, 217ha lasów, 22ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała gorzelnia. Fischer pozostał właścicielem do około 1905 roku. W 1912 roku włości należały do R. Tietze i wspólników z Białego Kamienia, generalnym pełnomocnikiem był sam Tietze, a dzierżawcą Walter Hellich. Posiadłość miała powierzchnię 518ha, w tym 199ha pól uprawnych, 42ha łąk, 250ha lasów, 10ha ogrodu, 13ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 1917-1926 jako właściciela dóbr wzmiankowano Emanuel Aufricht, kupca z Wrocławia. W 1930 roku majątek pozostawał w rękach jego spadkobierców. Z kolei w 1937 roku włości należały do mistrza budowlanego Rudolfa Kreibe. Ich powierzchnia wynosiła 523,5ha, w tym 174,5ha pól uprawnych, 32ha łąk, 10ha pastwisk, 284ha lasów, 23ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Rezydencja w Strudze w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/770658,foto.html?idEntity=512163 (dostęp: 29.09.2019r.).
Źródło: https://polska-org.pl/5745765,foto.html?idEntity=512163 (dostęp: 29.09.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/764245,foto.html?idEntity=512163 (dostęp: 29.09.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/4342277,foto.html?idEntity=512163 (dostęp: 29.09.2019r.)
Pierwotną rezydencję w formie wieży mieszkalnej ufundowali jeszcze Schoffowie w pierwszej połowie XV wieku. Po przejęciu włości przez Czettritzów w 1453 roku siedzibę rozbudowano do formy jednoskrzydłowego (obecne skrzydło wschodnie) dworu z wieżą. Najważniejsza rozbudowa miała miejsce w latach 60. XVI wieku. Wtedy dwór uzyskał obecną czteroskrzydłową formę z niewielkim prostokątnym dziedzińcem pośrodku. Od strony dziedzińca umieszczono krużganki, obecnie zamurowane. W latach 1730-1740 przekształcono renesansowy dwór w barokowy pałac. Kolejne prace budowlane prowadzono na początku XIX wieku. W dwudziestym stuleciu rezydencja popadła w ruinę. Kilkakrotnie rozpoczynano prace restauracyjne, jednak zawsze były one przerywane. Obecnie od 2003 roku trwa remont generalny zabytku. Pałac murowany, z kamienia i cegły, czteroskrzydłowy, z wydatnym prostokątnym ryzalitem w skrzydle zachodnim, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, z dachem mansardowym, z pięciokondygnacyjną wieżą wtopioną w bryłę budynku, zwieńczoną ośmiospadowym daszkiem. Elewacje zachowały pozostałości barokowych zdobień, w formie boniowanych lizen, oraz renesansowe obramowania otworów okiennych. Ozdobą rezydencji jest balkonowy portal główny z około 1720 roku, ponad nim fryz z umieszczonymi w dwóch rzędach herbami rodzin właścicieli. Układ wnętrz amfiladowy (jednotraktowy), częściowo pótoratraktowy (z długim korytarzem, w miejscu dawnych krużganków). Pomieszczenia przyziemia nakryte sklepieniami kolebkowymi, kolebkowymi z lunetami i krzyżowymi. Sala w północnym narożu skrzydła zachodniego ze sklepieniem wspartym na centralnej kolumnie z datą „1565”. Wszystkie sklepienia ze szwami. W murze wieży i południowo-zachodnim narożniku dwie oryginalne kręte klatki schodowe z połowy XVI wieku, w narożniku południowo-wschodnim, nowsza barokowa klatka schodowa. Na drugiej kondygnacji w skrzydle zachodnim dwupiętrowa owalna sala balowa z eliptyczną pseudokopułą. Salę zdobi osiemnastowieczna dekoracja ramowa. Obecnie na ścianach odkryty starsze, szesnastowieczne malowidła. W skrzydle wschodnim pomieszczenia z sufitami ozdobionymi ramową dekoracją sztukatorską. W zachodniej sali skrzydła południowego strop kasetonowy z siestrzanem, pochodzący z XIX wieku. W wieży na wysokości trzeciej kondygnacji kominek i dekoracja w kształcie muszli.
W sąsiedztwie pałacu pochodząca z XVIII wieku barokowa oficyna mieszkalno-gospodarcza. Budynek dwuskrzydłowy, dwukondygnacyjny, z dachem mansardowym. W części pomieszczeń zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami. Pałac i oficynę otacza resztka pięciohektarowego parku krajobrazowego, pochodzącego z XVIII i XIX wieku. Obecnie park rozciąga się wąskim pasem, częściowo otoczonym murem z kamienia i betonu. Dominuje w nim drzewostan liściasty, niektóre okazy drzew liczą już około 200 lat.
Struga w 2015 roku
Po zakończeniu drugiej wojny światowej rezydencja w Strudze przez kilka miesięcy pozostawała w rękach żołnierzy radzieckich, następnie została przekazana władzom polskim. Zarząd nad majątkiem powierzono Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W latach 50. i 60. XX wieku pałac wykorzystywano jako magazyn nawozów sztucznych i materiałów pędnych. Prowadziło to do szybkiej degradacji budynku, którego stan zachowania w 1959 roku oceniano na 85%. Przeprowadzono wtedy pomiar inwentaryzacyjny. Na jego podstawie w 1966 roku rozpoczęto adaptację zabytku na filię sanatorium PKP w Szczawnie-Zdroju. Niestety remont przerwano i w kolejnych latach stan obiektu szybko się pogarszał. Pałac przed zniszczeniem uratował społeczny opiekun zabytków W. Paciuk, który zamieszkał w budynku i w latach 1971-1978 sposobem gospodarczym wykonał najpilniejsze prace zabezpieczające: wymienił uszkodzone elementy więźby dachowej, naprawił pokrycie dachu, oszklił okna, usunął gruz, naprawił stropy, stolarkę drzwiową, uzupełnił tynki itp. W 1978 roku zabytek przejęło Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe. W latach 1984-88 prowadzono kolejne prace remontowe, a renesansowy strop z sali balkonowej przewieziono do składnicy muzealnej w Lubiążu. Pałac w Strudze pozostawał jednak nieużytkowany i efekty kolejnych prac zabezpieczających szybko przepadały. Kolejnym właścicielem zabytku została Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Pod zarządem agencji w latach 1995-1998 prowadzono istotne prace remontowe, m.in. wymieniono dach, wzmocniono stropy, odbudowano wieżę. Następnie agencja dążyła do sprzedaży zabytku. Ostatecznie w 2001 roku pałac nabyła rodzina Wieczorków. Od 2003 roku prowadzone są żmudne prace remontowe. W latach 2010-2011 odbudowano oficynę pałacową, w której działa hotel i restauracja. (budynek mieścił biura zakładu rolnego, został poważnie uszkodzony w wyniku pożaru w latach 90. XX wieku, m.in. spłonął dach). W 2019 roku w trakcie prac remontowo-konserwatorskich w sali balowej robotnicy pod dwoma warstwami tynku odkryli malowidła pochodzące najprawdopodobniej z drugiej połowy XVI wieku. Malowidła przedstawiają władców niemieckich i cesarzy rzymskich. Można je wiązać z rodem von Czettritz, którego przedstawiciele pełnili rożne funkcje na dworze Habsburgów.
Wnętrza pałacu na zdjęciach Andrzeja Rąkowskiego
Oficjalna strona Fundacji opiekującej się zabytkiem
Stan pałacu w 2019 roku. Zdjęcia Andrzeja Rąkowskiego.
Struga położona jest około 8 kilometrów na północny-zachód od Wałbrzycha. Najkrótszy dojazd z miasta powiatowego zapewnia droga wojewódzka nr 375 w kierunku Dobromierza, przebiegają przez środek Strugi. Zespół pałacowo-folwarczny, znajduje się w centrum wioski, po obydwu stronach wspomnianej drogi wojewódzkiej.
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2019r.
Serdeczne podziękowania dla Andrzeja Rąkowskiego za uzupełnienie artykułu aktualnymi fotografiami pałacu.