Powiat jaworski, gmina Mściwojów
(nazwa niemiecka Bersdorf, Kreis Jauer)
Zabytki w Targoszynie
Do rejestru zabytków w Targoszynie zostały wpisane:
- kościół filialny p.w. św. Jadwigi, XV/XVI w., XVIII w., nr rej.: A/2501/2087 z 6.06.1972r.
- cmentarz przykościelny, nr rej.: A/2502/862/L z 16.02.1990r.
- cmentarz komunalny, 1905r., nr rej.: A/2503/875/L z 16.02.1990r.
- zespół pałacowy, XIX/XX, nr rej.: A/3417/588/L z 14.04.1981r.:
- pałac (nr 28)
- oficyna mieszkalna (nr 26)
- 2 oficyny gospodarcze, jedna to dawna stajnia, a druga spichlerz (nr 28)
- park, nr rej.: A/3418/558/L z 5.05.1980r.
Ponadto w ewidencji zabytków w Targoszynie uwzględniono kilka budynków mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych.
Miejscowość wzmiankowano w 1370 roku jako Beroldisdorff, a w 1409r. pod nazwą Berisdorff. Już od średniowiecza przynajmniej część Targoszyna należała do rodziny von Bock. W 1626r. w wiosce wymieniono Dipranda von Bock. W 1661r. właścicielem majątku był Hans Abraham von Spiller. Następnie dobra należały do Juliusa Augusta von Bothmar (w 1720r.) oraz Hansa Georga Bannera barona von Bothmar, królewskiego szambelana (od 1740 do 1769 roku). W 1771r. posiadłość nabył Carl Ludwig baron von Richthofen (ur.1733r., zm.1795r.). W 1786r. w Targoszynie wzmiankowano 2 folwarki, katolicki kościół, probostwo, szkołę, 13 kmieci, 42 zagrodników, 4 chałupników. Wioska liczyła 444 mieszkańców. W 1795r. majątek otrzymał w spadku Carl Andreas Samuel baron von Richthofen (ur.1762r., zm.1836r.). W 1830 roku pełnił on funkcję starszego ziemskiego. W pochodzącym z tego roku opisie Targoszyna wymieniono 95 domów, pałac, 2 folwarki, 628 mieszkańców, w tym 44 katolików, ewangelicką szkołę, młyn wodny, dwa wiatraki. W latach 1836-1841 dobrami zarządzał Karl Friedrich Ernst baron von Richthofen (ur.1878r., zm.1841r.). W 1842r. Karl Prätorius Ulrich baron von Richthofen (ur.1814r., zm.1878r.), syn Karla spłacił pozostałych spadkobierców kwotą 158500 talarów reńskich i stał się jedynym właścicielem włości. W 1845 roku w Targoszynie wzmiankowano 113 domów, pałac, 2 folwarki, 678 mieszkańców, w tym 71 katolików, ewangelicką szkołę, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, hodowlę 1800 owiec merynosów. Do Ulricha von Richthofen należał także Bartoszówek w powiecie świdnickim. Pozostawił on czterech synów: Manfreda Karla Ernsta (ur.1855r., zm.1939r.), Karla Friedricha Wolframa (ur.1856r., zm.1922r.), Ulricha Karla Sebastiana (ur.1858r., zm. 1928r.) i Hermanna Karla (ur.1860r., zm.1915r.). Majątek w Targoszynie otrzymał najstarszy z nich, z kolei właścicielem dóbr rycerskich w Bartoszówku został drugi z kolei Karl Friedrich Wolfram. Manfred von Richthofen poświęcił się karierze wojskowej. W 1886 roku był jeszcze porucznikiem, przed 1894 rokiem został rotmistrzem. Pobyt w wojsku zakończył w stopniu generała majora kawalerii. W 1894 roku posiadłość w Targoszynie liczyła 558ha, w tym 425ha pól uprawnych, 14ha łąk, 2ha pastwisk, 102ha lasów, 1ha stawów, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Pod nieobecność właściciela dobrami zarządzał jako generalny pełnomocnik jego brat Wolfram von Richthofen z Bartoszówka. W 1937 roku włości jego ekscelencji generała majora w stanie spoczynku Manfred von Richthofena miały powierzchnię 550,8ha, w tym 420ha pól uprawnych, 14ha łąk, 103ha lasów, 1ha stawów, 12,8ha parku, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Manfred von Richthofen nie doczekał się potomstwa. W 1939 roku, niedługo przed śmiercią adoptował swojego bratanka generała lotnictwa Wolframa von Richthofena (ur.1895r., zm.1945r.). Ostatnią właścicielką majątku była Luise baronowa von Richthofen (ur.1866r., zm.1947.), wdowa po Manfredzie.
Pałac w Targoszynie został ufundowany po 1765 roku przez Karla Andreasa Samuela barona von Richthofena. Rezydencję wzmiankowano w dokumentach z 1830 i 1845 roku. Siedziba von Richthofenów została całkowicie przekształcona pod koniec XIX wieku według projektu architekta Becka. W związku z tą gruntowną przebudową część opracowań przyjmuje 1897 rok za datę budowy pałacu. Budynek, który przetrwał do dziś jest obiektem eklektycznym, o cechach neorenesansowych. Pałac zbudowano na planie zbliżonym do kwadratu, jest podpiwniczony, posiada dwie kondygnacje oraz częściowo użytkowe poddasze, nakryte wysokim dachem czterospadowym z powiekami i świetlikami. Na osi fasady wydatny ryzalit z głównym wejściem ozdobionym portalem. Elewacje urozmaicają neorenesansowe szczyty, ryzality, gzymsy, opaski wokół okien, loggia oraz tarasy. Układ wnętrz pałacu trzytraktowy. Dawną rezydencję otacza kilkuhektarowy park z ciekawymi okazami liściastego starodrzewu oraz polanami. Park został założony w połowie XIX wieku. Plan założenia w 1855 roku przygotował dla Ulricha barona von Richthofena znany architekt krajobrazu i twórca licznych założeń parkowych i ogrodowych Eduard Petzold (ur.1815r., zm.1891r.). Obecnie wśród drzew w parku wyróżnia się okaz platana klonolistnego, warto jednak również zwrócić uwagę na buki odmiany czerwonolistnej, klony zwyczajne, graby pospolite, dęby czerwone, klony jawory oraz srebrzyste. Drzewa iglaste reprezentuje jodła jednobarwna. Na południowy-wschód od pałacu prostokątny dziedziniec folwarczny otoczony przez budynki gospodarcze oraz mieszkalne.
Pałac w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/3590074,foto.html?idEntity=510838 (dostęp: 5.01.2020r.)
Źródło: https://polska-org.pl/4740459,foto.html?idEntity=510838 (dostęp: 5.01.2020r.)
Rezydencja w Targoszynie wraz z folwarkiem została zajęta przez wojska radzieckie w 1945 roku. Żołnierze Armii Czerwonej przebywali w majątku do 1947 roku, po czym został on przekazany władzom polskim. Zabudowania znalazły się w gestii Przedsiębiorstwa Państwowego Rolniczo-Doświadczalnego w Targoszynie. W latach 1962-1964 zabytek był remontowany. Mieściły się w nim biura Zakładu Doświadczalnego Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego oraz mieszkania pracowników zakładu. W 1985 roku przeprowadzono kolejny remont pałacu, który obejmował m.in. odnowienie elewacji. Za ten remont Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego w Piotrowicach – Rolniczy Zakład Doświadczalny w Targoszynie w 1986 roku otrzymał wyróżnienie w konkursie na najlepszego użytkownika obiektu zabytkowej architektury. W rezydencji nadal mieściły się biura i mieszkania, a w jej otoczeniu co roku organizowano plenery malarskie. W latach 90. XX wieku pałac przeszedł pod zarząd Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Przez całą dekadę nie prowadzono remontów bieżących, miały za to miejsce dewastacje. W rezultacie, kiedy w 2001 roku zabytek przejął Urząd Gminy w Mściwojowie wymagał już prac restauracyjnych. Jeszcze w tym samym roku gmina podpisała umowę ze Stowarzyszeniem na Rzecz Promocji Dolnego Śląska o prowadzeniu wspólnego przedsięwzięcia pod nazwą Centrum Kultury, Edukacji i Promocji “Dom Śląski”. W ramach umowy zarządca organizował w pałacu cykliczne zajęcia ceramiczno-malarskie dla dzieci i młodzieży. Na terenie parku odbywały się Międzynarodowe Zawody Sportowo-Pożarnicze oraz Międzynarodowy Plener Malarski. W 2009 roku pałac był jednak opuszczony, choć w dobrym stanie. W 2016 roku zabytek pozostawał opuszczony, jego stan w ciągu kilku lat znacznie się pogorszył. Obecnie częściowo zniszczone są balustrady tarasów, z zdegradowanych, zawilgoconych elewacji odpada płatami tynk, sypią się szczyty, przez nieszczelności w dachu do wnętrz dostaje się woda, co prowadzi do poważnych uszkodzeń stropów. Do niedawna dobrze utrzymany zabytek, jest znacznie bardziej zagrożony niż mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka, przy tylko zewnętrznych oględzinach.
Targoszyn położony jest około 10 kilometrów na wschód od Jawora. Z miasta powiatowego dojazd drogą wojewódzką nr 363 w kierunku Luboradza, a następnie drogą lokalną Snowidza – Targoszyn. Zespół pałacowo-folwarczny (nr 28) znajduje się w centrum wioski, na zachód od głównej ulicy.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2020r.
