Powiat ząbkowicki, gmina Ząbkowice Śląskie
(nazwa niemiecka: Protzan, Kreis Frankenstein)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1175 roku. Zwrócona podzielona na dwie części należała do dóbr zakonu cystersów z Lubiąża i cysterek z Trzebnicy. W trzynastym stuleciu cała wioska weszła w skład posiadłości kapituły katedry wrocławskiej i pozostała własnością kapituły do sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Prus w 1810 roku. Według opisu miejscowości z 1785 roku w wiosce znajdował się kościół, probostwo, szkoła, młyn wodny, wiatrak 19 gospodarstw kmiecych, 28 zagrodniczych i 30 chałupniczych. Osada liczyła 541 mieszkańców. W 1810 roku majątek kościelny w Zwróconej przeszedł na własność pruskiego skarbu państwa. Posiadłość pozostała własnością państwową przynajmniej do 1845 roku i podlegała pod urząd w Ząbkowicach Śląskich (Königl. Domain Rent-Amt Frankenstein). W 1830 roku w Zwróconej znajdowały się dwa folwarki i 112 domów, zamieszkałych przez 683 osoby, w tym 19 wyznania ewangelickiego. Kościół w wiosce należał do katolików i wchodził w skład dekanatu Ząbkowice Śląskie (Frankenstein). W Zwróconej działała również katolicka szkoła. Ewangeliccy mieszkańcy wioski podlegali pod parafię w Ząbkowicach Śląskich. Według opisu z 1845 roku Zwrócona liczyła 123 domy i 812 mieszkańców, w tym 5 ewangelików. Na folwarkach hodowano w tym czasie m.in. 730 sztuk owiec merynosów. W drugiej połowie XIX wieku majątek wchodzący w skład dóbr królewskich musiał zostać rozparcelowany, bowiem w książkach adresowych z tego okresu brak jakichkolwiek wzmianek na jego temat. Wymieniana natomiast była posiadłość dziedzicznych sołtysów - Erbscholtisei nr 1. W 1894 roku majątek ten należał do porucznika Eduarda Weidlicha. Powierzchnia włości wynosiła 94,5ha, w tym 87ha pól uprawnych, 7ha łąk, 0,5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku funkcjonowała gorzelnia. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła. Przed 1902 rokiem posiadłość odziedziczył Alfred Weidlich. Jego rodzina była właścicielem wolnego sołectwa od 1649 roku. W 1902 roku majątek liczył 94,5ha. W ciągu trzech lat Alfred Weidlich powiększył jego powierzchnię do 116ha. Po raz ostatni wymieniony został w księdze adresowej z 1909 roku. Przed 1912 rokiem majątek dziedzicznego sołectwa przeszedł na własność Bernharda Krischa. Najpóźniej w 1926 roku Bernhard Krisch oddał w dzierżawę gorzelnię. W 1930 roku należące do niego dobra liczyły 110,74ha. W latach trzydziestych XX wieku majątek został przejęty przez Śląską Spółkę Ziemską z Wrocławia i rozparcelowany. W 1937 roku posiadłość nie była już wymieniana w księgach adresowych. W Zwróconej było również kilka większych majątków rolników należących do rodzin: Förster, następnie Pauli [Gut nr 28 (45) 62ha], Schneider [Gut nr 8 (17) 43ha], Finger [Gut nr 18 (34) 39ha] i Gottwald [Gut nr 14 (30) 35,5ha]. Powierzchnię gruntów podano według stanu z 1905 roku.
Dwór sołtysów
Dziedziczne sołectwo od 1649 roku należało do rodziny Weidlich. W drugiej połowie osiemnastego stulecia wzniesiono istniejący do dzisiaj barokowy dwór. Budynek murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Fasada ośmioosiowa, o częściowo zmienionym układzie otworów okiennych. Elewacja boczna (północna) zamknięta szczytem. Elewacje pozbawione ozdobnych detali architektonicznych za wyjątkiem wydatnego gzymsu wieńczącego. Dwór skierowany fasadą na niewielki dziedziniec gospodarczy, zamknięty od północy ciekawym budynkiem bramnym, wzniesionym częściowo w konstrukcji szkieletowej.
Obecnie dwór wraz z resztą zabudowań jest własnością prywatną. Budynki można zobaczyć z zewnątrz.
Zabytki w Zwróconej
Do rejestru zabytków w Zwróconej wpisano kościół parafialny p.w. śś Piotra i Pawła (15.10.1966r., nr rej.: A/1876/1886) oraz dwór, obecnie dom mieszkalny nr 30 (15.10.1966r., nr rej.: A/5228/1887). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się między innymi: cmentarz przykościelny, mur cmentarny z bramą, trzy kapliczki przydrożne, budynek bramny, stodoła i brama w zespole dworskim.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Zwróconej nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK401 do Grodkowa i dalej DK385 do Ząbkowic Śląskich przez Ziębice. Z Ząbkowic należy wyjechać w kierunku Wrocławia DK8 (trasa E67) i tuż za miastem skręcić z niej w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Zwróconej. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 185km. Zespół dworski (nr 30) znajduje się w centrum Zwróconej, na południe od głównej drogi (jadąc od Ząbkowic po lewej stronie). Na miejscu nie ma dobrego parkingu, samochód trzeba zostawić na poboczu drogi.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2013 r.
