Powiat trzebnicki, miasto
(nazwa niemiecka: Trachenberg, Kreis Militsch-Traschenberg)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1155 roku. Miasto zapewne zostało lokowane w XIII wieku, kiedy Żmigród wchodził w skład księstwa wrocławskiego. Od 1293 roku miejscowość znajdowała się w księstwie głogowskim. Z końca XIII wieku pochodzą też pierwsze informacje o zamku w Żmigrodzie. Miasto i warownia należały w tym czasie do rycerza Gebharda. Od 1296 roku ich właścicielem był rycerz Janussius. Po podziale księstwa głogowskiego pomiędzy synów Henryka III (ur.1251/1260r., zm.1309r.) Żmigród w 1312 roku znalazł się w dzielnicy oleśnickiej Konrada I (ur.1292/1298r., zm.1366r.). Następnie z niewielkimi przerwami należał do oleśnickiej linii Piastów, do śmierci jej ostatniego męskiego przedstawiciela Konrada X Białego w 1492 roku. Później miasto na krótko włączono w skład dóbr Korony Czeskiej. W 1494 roku król czeski Władysław II Jagiellończyk przekazał dobra obejmujące m.in. Milicz i Żmigród radcy królewskiemu, Zygmuntowi von Kurtzbach i jego potomkom. W 1512 roku Zygmunt von Kurtzbach uzyskał nadanie dla swych włości praw wolnego państwa stanowego. Po śmierci Zygmunta w 1513 roku Żmigród otrzymał w spadku jego młodszy syn Henryk von Kurtzbach (zm.1533r.). Kolejnym właścicielem żmigrodzkiego wolnego państwa stanowego został syn Henryka – Wilhelm (ur.1525r., zm.1567r.), pełniący m.in. funkcję prezydenta kamery śląskiej. Następnie włości odziedziczył Henryk von Kurtzbach (ur.1555r., zm.1618r.), syn Wilhelma i Magdaleny, z domu baronówny von Maltzan. W 1593 roku Henryk von Kurtzbach sprzedał państwo Żmigród Adamowi von Schaffgotsch (zm.1601r.). Kolejnym właścicielem Żmigrodu został jego kuzyn Caspar von Schaffgotsch (zm.1618r.). Następnie państwo stanowe objął bratanek Caspara – generał Hans Ulrich von Schaffgotsch (zm.1635r.). W 1635 roku Hans Ulrich został stracony za zdradę, a należące do niego włości zajęła Kamera Cesarska. Sześć lat później żmigrodzkie wolne państwo stanowe przekazano feldmarszałkowi Melchiorowi von Hatzfeldt (ur.1593r., zm.1658r.). W rękach rodziny von Hatzfeldt dobra pozostały do 1945 roku. W 1658 roku, po śmierci Melchiora, rodzinne włości otrzymali po połowie jego brat Hermann (ur.1603r., zm.1677r.) i siostra Łucja (ur.1605r., zm.1670r.), od 1634 roku małżonka Bertrama barona von Nesselrode-Reichenstein. Problemy z podziałem spadku doprowadziły do długotrwałego procesu sądowego. Ostatecznie kolejnym właścicielem żmigrodzkiego państwa stanowego został Heinrich von Hatzfeldt, syn Hermanna i Marii Kathariny z domu von Dalberg. Heinrich zmarł w 1683 roku. W kolejnych latach dobrami opiekowała się wdowa po nim Katharina Elizabeth z domu baronówna von Schönborn. Po dojściu do pełnoletniości majątki objął ich najstarszy syn Franz von Hatzfeldt (ur.1676r, zm.1738r.). Kolejnym właścicielem Żmigrodu został Franz Philipp Adrian (ur.1717r., zm.1779r.), syn Franza von Hatzfeldta i Anny Charlotte Elisabeth z domu von Stadion. W 1741 roku Franz Philipp Adrian otrzymał pruski dyplom książęcy i odtąd tytułował się Fürst von Hatzfeldt-Gleichen-Trachenberg. Jego włości obejmowały dwa miasta (Żmigród i Prusice), 40 wsi, 29 folwarków, liczne duże jeziora i znaczne obszary leśne. Z małżeństwa z Bernhardiną von Schönborn Franz Philipp doczekał się tylko jednego syna Friedricha Karla Franza Cajetana (ur.1773r). Friedrich Karl zmarł bezpotomnie w wieku zaledwie dwudziestu jeden lat. Był on ostatnim męskim przedstawicielem linii rodu von Hatzfeldt-Gleichen-Trachenberg. W rezultacie w 1794 roku dobra żmigrodzkie objął pruski generał hrabia Rzeszy Franz Ludwig Clemens Maria (ur.1756r., zm.1827r.) z linii von Hatzfeldt-Werther-Schönstein. W 1803 roku został on podniesiony do rangi księcia pruskiego. Kolejnym właścicielem włości został Friedrich Hermann Anton Fürst von Hatzfeldt Herzog von Trachenberg (ur.1808r., zm.1874r.), syn generała Franza Ludwiga i Friederike Karoline z domu hrabianki von Schulenburg-Kehnert (ur.1779r., zm.1832r.). W 1874 roku majątki odziedziczył Hermann Fürst von Hatzfeldt Herzog von Trachenberg (ur.1848r., zm.1933r.), syn Friedricha Hermanna Antoniego i Marie z domu von Nimptsch (ur.1820r., zm.1897r.). Ostatnim właścicielem śląskich posiadłości był Hermann Fürst von Hatzfeldt-Trachenberg (ur.1874r., zm.1959r.), syn Hermanna i Natalie, z domu hrabianki von Benckendorff (ur.1854r., zm.1931r.). W 1937 roku należące do niego włości liczyły w sumie 15941ha. Przy czym same dobra rycerskie Żmigród miały zaledwie 187ha powierzchni, w tym 70ha pól uprawnych, 70ha łąk, 11ha lasów, 36ha parku, dróg, podwórzy gospodarczych, nieużytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej śląskie majątki rodziny von Hatzfeldt przejęło państwo polskie.
Zespół pałacowy na litografii z połowy XIX wieku
Żródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883
Zamek
Początki warowni w Żmigrodzie sięgają XIII wieku. Był to typowy nieregularny zamek nizinny, otoczony naturalnymi przeszkodami (bagna i rozlewiska rzeki Baryczy) oraz nawodnioną fosą. Twierdza składała się z wieży, budynków mieszkalnych, budynku bramnego i muru obwodowego. Brama znajdowała się od południa, wieżę usytuowano przy północnym odcinku murów. W 1560 roku Wilhelm von Kurtzbach wykorzystując mury starszej baszty wystawił renesansową wieżę mieszkalną. W czasie wojny trzydziestoletniej kilkukrotnie podejmowano próby rozbudowania warowni. W 1640 roku zamek nieskutecznie oblegały oddziały szwedzkie. Dwa lata później Szwedzi zdobyli twierdzę, wokół której wykonali fortyfikacje bastionowe. Wojska szwedzkie pozostały w Żmigrodzie aż do 1650 roku. W drugiej połowie XVII wieku Hatzfeldtowie rozebrali większość starszych umocnień i budowli, a w ich miejscu wybudowali barokową rezydencję. Z dawnego zamku pozostała tylko wspomniana wieża mieszkalna. W pierwszej połowie XIX wieku wieżę podwyższono, zwieńczono krenelażem i dobudowano cylindryczną wieżyczkę z klatką schodową. W latach 1936-1937 przeprowadzono kolejną przebudowę, m.in. zastępując krenelaż płaską attyką. Od 1938 do 1944 roku wieżę wykorzystywano jako archiwum.
Wieża murowana z kamienia i cegły, czworoboczna, na planie zbliżonym do kwadratu, czterokondygnacyjna, nakryta płaskim stropodachem. Wejście umieszczono od wschodu, nad nim dwie tablice: fundacyjna z 1560r. i dotycząca przebudowy w 1643r. Elewacje w dolnej części ozdabiają wysmukłe blendy. Okna umieszczone nieregularnie. Wnętrza jednoprzestrzenne. Po drugiej wojnie światowej wieża nie była użytkowana. W 1957 roku prowadzono w niej prace konserwatorskie, mimo to budynek jeszcze w 1969 roku nie posiadał dachu. W latach 1988-1990 miały miejsce kolejne prace remontowo-konserwatorskie. Ostatecznie jednak dopiero w 2008 roku miała miejsce pełna renowacja wieży. Odtąd w jej przyziemiu mieści się punkt informacji turystycznej. Kolejne dwie kondygnacje wykorzystywane są na cele wystawowe. Na ostatnim piętrze urządzono apartament hotelowy. Na szczycie wieży znajduje się taras widokowy.
Wieża mieszkalna na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 1, Drezno-Berlin, 1909, tablica nr 80.
Pałac
Barokowa rezydencja została ufundowana dla rodziny von Hatzfeldt w latach 1650-1655. W 1683 roku Heinrich von Hatzfeldt zbudował według projektu Carlo Rossiego i Antonia Domenica Rossiego kaplicę pałacową połączoną z istniejącą siedzibą budynkiem o konstrukcji szkieletowej. W latach 1706-1708 Christoph Hackner zaprojektował i wystawił dla Franza von Hatzfeldta nową trzyskrzydłową rezydencję połączoną z kaplicą. W latach 1762-1765 na zlecenie Franza Adriana von Hatzfeldta do skrzydła południowego dostawiono klasycystyczną część opracowaną przez znanego architekta Carla Gottharda Langhansa. W drugiej połowie XIX wieku miała miejsce znacząca przebudowa pałacu. W jej wyniku zastąpiono dachy mansardowe płaskimi, przekształcono elewacje i podwyższono skrzydła boczne. Pałac został spalony przez oddziały Armii Czerwonej w 1945 roku, już po zakończeniu działań wojennych. Około 1973 roku rozebrano najbardziej zniszczone skrzydło południowo-zachodnie (klasycystyczne). Reszta zrujnowanego pałacu należącego do władz samorządowych powoli niszczała przez następne kilkadziesiąt lat. Dopiero w latach 2007-2008 przeprowadzono prace konserwatorskie i zabezpieczono korpus pałacu w formie trwałej ruiny. Fasada (elewacja zachodnia) jedenastoosiowa, z centralnym pozornym trzyosiowym ryzalitem. Ryzalit dzielony pilastrami doryckimi i toskańskimi, zwieńczony trójkątnym frontonem, przerwanym półkolistym naczółkiem z kartuszem herbowym Hatzfeldtów i ozdobną muszlą. Nad głównym wejściem znajdował się niezrachowany balkon. Okna prostokątne, z obramieniami uszatymi i nadokiennikami. Fasadę flankują dwa skrzydła boczne. Lepiej zachowane północne, posiada neorenesansowy szczyt schodkowy i portal z 1706 roku, przeniesiony do niego w XIX wieku. Z pałacu zachowały się przede wszystkim mury obwodowe i jedynie cześć ścian działowych. W czasie prowadzonych prac zabezpieczających otynkowano tylko fasadę korpusu. Kontrast między fasadą a resztą murów rezydencji, sprawia że wygląda ona jak teatralna atrapa. Mimo wynikających z tego pewnych kontrowersji przeprowadzone w ostatnich latach prace budowlane pozwolą zachować ruiny rezydencji na kolejne lata i należy oceniać je pozytywnie. Tym bardziej, że działania renowacyjnie nie dotyczą tylko samych budynków. Oczyszczono z samosiewek i uporządkowano także park otaczający pałac. W parku dominują liściaste gatunki rodzime: dęby, buki, graby, jesiony. Spośród drzew warto zwrócić uwagę na kasztanowce czerwone i pomnikowy okaz cisa. W parku zachował się żelazny maszt na chorągwie z drugiej połowy XIX wieku. Na południowym krańcu założenia wznosi się pochodząca z około 1820 roku oranżeria. Ten klasycystyczny budynek, przez wiele lat wykorzystywany jako magazyny nie został objęty rewitalizacją i obecnie jest w złym stanie technicznym.
Pałac w Żmigrodzie na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 1, Drezno-Berlin, 1909, tablica nr 78.
Zabytki w Żmigrodzie
Do rejestru zabytków w Żmigrodzie wpisano ośrodek historyczny miasta (25.11.1956r., nr rej.: 388), kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy (2.12.1964r., nr rej.: 1171), kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki filialny p.w. św. Stanisława Kostki (28.03.2006r., nr rej.: A/743), wieżę mieszkalną, w decyzji podano: baszta (26.01.1957r., nr rej.: 414), zespół pałacowy, ul. Parkowa: pałac (18.07.1956r., nr rej.: 317) i park (19.10.1978r., nr rej.: 423/W).
Pałac w Żmigrodzie na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 1, Drezno-Berlin, 1909, tablica nr 79.
Informacje praktyczne i dojazd
W Żmigrodzie znajduje się stacja kolejowa, na której zatrzymują się między innymi pociągi z Poznania i Wrocławia. Ponadto dojazd do miejscowości komunikacją publiczną uzupełniają busy prywatnego przewoźnika (firma Ekspres Bus) i autobusy PKS kursujące np. z Trzebnicy i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Ta ostatnia trasa przebiega przez Żmigród, a park i ruiny pałacu znajdują się na wschód od niej. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 220km, z Wrocławia około 50km. Dawny zespół pałacowy znajduje się na północny-wschód od centrum Żmigrodu, w dolinie rzeki Baryczy. Samochód można zaparkować na parkingu przy stacji paliw na południowym skraju parku, bądź też w bezpośrednim sąsiedztwie ruin pałacu.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2014 r.
