Powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki
(nazwa niemiecka: Langenöls, Kreis Nimptsch, od 1932r. Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana w 1312 roku jako Olsina, a w 1431 roku pod nazwą Grosz-Olssin. Do 1810 roku Oleszna wchodziła w skład dóbr klasztoru w Lubiążu (Stift Leubus). W wiosce nie istniały dobra rycerskie i dlatego też nie powstała w niej siedziba szlachecka. A jednak przejeżdżając dziś przez Oleszną nie sposób nie zauważyć dwóch dużych folwarków, położonych praktycznie w centrum miejscowości. Co więcej do rejestru zabytków wpisano dwór. Jak to możliwe? W Olesznej istniały tzw. wolne sołectwa (Freischoltisei) i majątek Lehngut. Polscy konserwatorzy zabytków niekonsekwentnie siedzibę jednego z właścicieli wymienionych posiadłości wpisali do rejestru zabytków, a drugą zachowaną do dziś już nie. Do ksiąg adresowych w XIX i XX wieku informacje o sołectwach wpisywano rzadko. Niestety skromny materiał źródłowy uniemożliwia dokładne prześledzenie losów majątków i pewne połączenie poszczególnych rodzin właścicieli z istniejącymi do dzisiaj zabudowaniami.
W opisie Olesznej z 1830 roku wymieniono 110 domostw, dobra Lehngut, 3 wolne sołectwa (Freischoltisei), kościół ewangelicki, młyn wodny i wiatrak. Wioska liczyła 773 mieszkańców, w tym 316 katolików. Katolicy podlegali pod parafię w Łagiewnikach (Heidersdorf). W 1845 roku w Olesznej wzmiankowano 111 domów, dobra Lehngut należące do Josepha Fischera, 3 wolne sołectwa, ewangelicki kościół parafialny, wiatrak, browar i gorzelnię. Na folwarkach hodowano m.in. prawie 3000 owiec. Miejscowość zamieszkiwało 1009 osób, z tego zaledwie 291 wyznania katolickiego. Kolejne informacje pochodzą dopiero z 1876 roku. W księdze adresowej wymieniono czterech właścicieli majątków w Olesznej: Pana von Bülow, Edmunda Reisnera z Łagiewnik (Heidersdorf), Augusta Förstera i Paula Fischera. Wszystkie posiadłości miały po mniej niż 100ha powierzchni. Paul Fischer był zapewne potomkiem Josepha wzmiankowanego w 1845 roku i właścicielem Lehngut. Więcej informacji o poszczególnych majątkach pochodzi z ksiąg adresowych wydawanych od 1894 roku.
Erbscholtisei nr 2
W 1894 roku właścicielem włości był starszy ziemski (Landesältester) Edmund von Reisner z Łagiewnik. Majątek liczył 286ha, w tym 231ha pól uprawnych, 14ha łąk, 38,5ha lasów, 2,5ha pastwisk i innych użytków. Folwarkiem zarządzał inspektor Schütz. Przed 1902 rokiem posiadłość odziedziczył Maximilian von Reisner. W 1921 roku dobra o powierzchni 286ha należały już do spadkobierców Maximilaina von Reisnera. Podobnie sytuacja wyglądała również w 1930 roku. W 1937 roku właścicielkami majątku były: Pani Elizabeth Charlotte von Dietze, z domu von Reisner i Pani Eva gen. Monika von Reisner z Łagiewnik. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił rotmistrz Walter baron von Richthofen. Powierzchnia dóbr wynosiła 276,36ha, w tym 237,11ha pól uprawnych i łąk, 39,25ha lasów i innych użytków. Rodzina von Reisner posiadała majątek według różnych źródeł od 1869 bądź 1871 roku.
Lehngut und Scholtisei II
W 1894 roku dobra należały do porucznika w stanie spoczynku Paula Fischera, ich powierzchnia wynosiła 248ha. W 1902 roku majątek dzierżawił Maximilian von Reisner. W 1921 roku właścicielkami dóbr były: Pani Klara Lachmann, z domu Fischer, mieszkająca w Nysie i Pani Helene Schmidt von Stempell, zamieszkała w Berlinie. Funkcje generalnego pełnomocnika pełnił Paul Lachmann z Nysy. Folwarkiem zajmował się inspektor Grzyzek. W tym czasie dobra liczyły 250,7ha, w tym 203,7ha pól uprawnych, 5,8ha łąk, 0,2ha stawów, 34,6ha lasów, 4,2ha parku, ogrodu, 2,2ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1937 roku posiadłość należała do Pani Schmidt von Stempell, z domu Helene Fischer oraz spadkobierców rodziny Lachmann: Pani Käte Finsterbusch, z domu Lachmann, z Rudziczki koło Prudnika (in Riegersdorf, Kreis Neustadt) i Pani Liesbeth Wrzodek z Nysy. Generalnym pełnomocnikiem był starszy ziemski Max Finsterbusch z Rudziczki. Część posiadłości dzierżawił Adolph Tillner. Dobra liczyły 248ha, w tym 204ha pól uprawnych, 5ha łąk, 7ha pastwisk, 30ha lasów, 2ha parku, ogrodu, dróg i podwórzy gospodarczych. Włości należały do rodziny Fischer i jej spadkobierców od 1840 roku.
Erbscholtisei nr 1
W 1894 roku włości posiadała rodzina Tolks. Majątek liczył 235ha, w tym 188ha pól uprawnych, 14ha łąk, 30ha lasów, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku działała mleczarnia. W 1921 roku właścicielami majątku było w dalszym ciągu rodzeństwo Tolks. Folwark prowadził inspektor Krause. Dobra miały powierzchnię 237ha, w tym 190ha pól uprawnych, 14ha łąk, 30ha lasów, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1930 roku posiadłość należała do Richarda Tolksa, a generalnym pełnomocnikiem był Oskar Tolks. W 1937 roku majątek należał do spadkobierców Richarda Tolksa, a wspomniany Oskar Tolks pełnił funkcję administratora. Dobra liczyły 224ha, w tym 171,75ha pól uprawnych, 9,5ha łąk, 3,75ha stawów i grobli, 30ha lasów, 2,75ha ogrodów, 5,75ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Rodzina Tolks posiadała majątek od 1890 roku, prawdopodobnie nabyła wolne sołectwo należące w 1876 roku do Pana von Bülow.
Inne majątki:
W 1894 roku właścicielem niewielkich dóbr – Freigut - był Hugo Hielscher. Powierzchnia posiadłości wynosiła 81,64ha, w tym 70,55ha pól uprawnych, 11,29ha lasów i innych użytków. Liczący 105ha Gut nr 5 należał do Augusta Förstera, wzmiankowanego już w 1876 roku. Kilka drobnych majątków w Olesznej było w rękach przedstawicieli rodziny Tillner. W 1905 roku Hermann Tilner posiadał dobra nr 4, 9 i 26, liczące łącznie 121ha. Fritz Tillner był właścicielem włości nr 16, 28, 73 o powierzchni 82ha, a ich krewniak August Tillner zarządzał majątkiem nr 14 (62,8ha), pozostającym w rękach rodziny od 1813 roku. W 1937 roku kilka dóbr w dalszym ciągu pozostawało w posiadaniu przedstawicieli rodu Tillner.
Rezydencje w Olesznej
Romuald Łuczyński w opracowaniu „Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991” podaje w Olesznej dwie rezydencje: dwór (nr 30) i dwór (nr 55). Niestety w miejscowości zmieniono nazwy ulic i podana numeracja obecnie się nie zgadza.
Zabytki w Olesznej
Do rejestru zabytków w Olesznej wpisano dwór, XVIII w., ul. Ślężna 20 (nr rej.: A/4457/486/WŁ z 13.03.1981r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.: dwie oficyny, cztery obory, dwie stodoły, dawny spichlerz, obecnie oficyna, garaż, mur z bramą w zespole dworskim, park dworski. Co dziwne zarówno w rejestrze jak i ewidencji zabytków nie został ujęty budynek przy ul. Ślężnej nr 12, który na przedwojennych widokówkach z Olesznej był podpisywany jako Schloss. Do ewidencji zabytków wpisano również kościół filialny p.w. Wniebowzięcia NMP, cmentarz przykościelny, dwie kaplice grobowe (mauzolea) na cmentarzu przykościelnym, mur z bramą na cmentarzu przykościelnym, cmentarz parafialny, kaplicę na cmentarzu parafialnym.
Dwór ul. Ślężna 20 (prawdopodobnie wcześniej nr 30)
Według rejestru zabytków dwór został wzniesiony w XVIII wieku. Co ciekawe budynku nie umieszczano na przedwojennych widokówkach z miejscowości. Dwór klasycystyczny, murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym. Fasada (elewacja wschodnia) siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym kolumnowym podcieniem podtrzymującym taras. Główne wejście akcentuje trójkątny przyczółek. Elewacje o narożnikach zaakcentowanych boniowanym przyziemiem, ozdobione pilastrami na wysokości drugiej kondygnacji. Elewacje boczne (północna i południowa) ze ścianami szczytowymi, zwieńczonymi trójkątnymi przyczółkami. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralną obszerną sienią.
Dwór otaczają pozostałości ogrodu. Budynek znajduje się wśród zabudowań pofolwarcznych. Teren wokół otoczony murem. Rezydencja pełni funkcje biurowe. Obecnie dawny folwark użytkuje przedsiębiorstwo „OSPO”.
Dwór ul. Ślężna 12 (prawdopodobniej wcześniej nr 55)
Rezydencje została wzniesiona w latach czterdziestych XIX wieku i powiększona o skrzydło wschodnie w latach dziewięćdziesiątych tego stulecia. Dwór murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, składa się z korpusu i niewielkiego (jednoosiowego) skrzydła; dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z okienkami (korpus) i płaskim (skrzydło). Dwór przebudowano po pożarze w drugiej połowie XX wieku, likwidując między innymi wieżyczkę na kalenicy mansardowego dachu. Fasada (elewacja północna) skierowana na dawny dziedziniec folwarczny, siedmioosiowa, z centralną trzyosiową częścią zaakcentowaną lizenami, w niej główne wejście, ponad którym niewielki balkon. Elewacja ogrodowa sześcioosiowa, z portykiem kolumnowym podtrzymującym taras, utworzony w miejscu wcześniejszego trzykondygnacyjnego ryzalitu, widocznego na dawnych fotografiach. Układ wnętrz dwutraktowy, z sienią na osi budynku. Na południe od rezydencji pozostałości dawnego ogrodu. Od północy dwór przylega do dziedzińca folwarcznego, którego pozostałe pierzeje tworzą zabudowania gospodarcze. Obecnie dawna rezydencja pełni funkcję wielorodzinnego budynku mieszkalnego.
Jedna z licznych przedwojennych widokówek z portalu http://dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/925412,foto.html?idEntity=512945 (dostęp: 28.05.2015r.)
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Olesznej nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej), z której pod koniec miejscowości trzeba skręcić w prawo w ul. Ślężną prowadzącą prosto do Olesznej. W Olesznej pod nr 12 znajduje się pierwszy zespół dworski, a nieco dalej, na północ od kościoła pod adresem Ślężna 20-22 położony jest drugi folwark, z dworem (nr 20A). Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 175km, z Wrocławia około 40km. Samochód najlepiej zaparkować w pobliżu kościoła filialnego, skąd jest blisko do obydwu dworów.
Damian Dąbrowski,
Maj 2015 r.