Powiat górowski, gmina Jemielno
(nazwa niemiecka Irrsingen, Kreis Guhrau)
Zabytki w Irządzu
Do rejestru zabytków w Irządzu został wpisany budynek gorzelni (nr 23) pod nr rej. A/3721/1423 z 18.06.1993 r. Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zabudowania zespołu dworskiego: dwór (obecnie szkoła podstawowa), kaplica (obecnie stajnia i pieczarkarnia), obora (obecnie pieczarkarnia), dom mieszkalny.
Irządze pod koniec XVIII wieku było niewielką miejscowością. Według źródła z 1787 roku majątek należał do radcy sądowego Lukanusa. W wiosce wzmiankowano pański folwark, 9 gospodarstw zagrodników, dwa domy gminne oraz 100 mieszkańców. W 1830 roku włości posiadał J.R. Seibt z Góry. W opisie miejscowości wymieniono 14 domów, folwark, 133 mieszkańców, w tym 4 katolików. W 1845 roku Irządze składało się z 14 domów oraz folwarku. We wsi działała również kuźnia. Miejscowość liczyła 122 mieszkańców, w tym 1 katolika. Właścicielem dóbr był Ernst Louis baron Schüler von Senden (ur. 1806 r., zm. 1886 r.), do którego należały również Radoszyce w powiecie lubińskim. Na Śląsk kilkadziesiąt lat wcześniej przybył jego ojciec August Carl Bernard (ur. 1752 r., zm. 1833 r.). Pochodził on z Dolnej Saksonii. Był synem radcy Johannesa Friedrich (ur. 1714 r., zm. 1781 r.) Schülera i jego żony Marie Sophie Elisabeth Spieβ. Na cześć przodków matki z rodu von Sehden z Celle przyjął nazwisko Schüler von Senden. Ożenił się ze swoją kuzynką Wilhelmine Charlotte Spies (ur. 1753 r., zm. 1791 r.). Po jej śmierci za drugą żonę pojął Margharete Beate Henriette Vizthun von Eckstädt (ur. 1775 r., zm. 1848 r.) dziedziczką majątku Radoszyce w powiecie lubińskim. W ten sposób rodzina trafiła na Dolny Śląsk, gdzie na świat przyszło kilkoro dzieci Augusta Carla, w tym właśnie Ernst Louis. W rękach królewskiego szambelana i starszego ziemskiego Ernsta Louisa barona Schüler von Senden włości pozostały do 1862 roku, kiedy to sprzedał je Louisowi von Bogen. Ten zamieszkał w Radoszycach, a w Irządzach utrzymywał inspektora Bellmanna. W księdze adresowej z 1886 roku wzmiankowano Augusta barona von Wolff z Radoszyc w powiecie lubińskim. Folwark Irządze dzierżawił Richard Hirthe. Posiadłość liczyła zaledwie 267ha. Następnie jeszcze w latach 80. XIX wieku dobra nabył Eduard Friedrich Weber (ur. 1830 r., zm. 1907 r.), niemiecki przedsiębiorca, numizmatyk, kolekcjoner dzieł sztuki, mecenas sztuki oraz konsul. Należały do niego nieruchomości w Hamburgu oraz duże posiadłości rolne na Śląsku. Poza majątkiem Irządze nabył również Radoszyce, Aleksandrówkę, Górkę Wąsoską, wreszcie dobra związane z zamkiem i dworem Niesytno w Płoninie w powiecie bolkowskim. Jego posiadłości w sumie liczyły około 2500ha. W 1894 roku sam majątek Irządze z Ciechanowem i folwarkiem Harthahof miał powierzchnię 629,59ha. Dzierżawcą pozostawał Richard Hirthe. Przy folwarku działała gorzelnia. Przed 1902 rokiem generalnym pełnomocnikiem do spraw dóbr został dyrektor Ullmann z Radoszyc. W 1907 roku po śmierci Eduarda Friedricha Webera posiadłość Irządze jego spadkobiercy sprzedali Ekscelencji Maximilianowi von Trützschler, baronowi zum Falkenstein, królewskiemu saskiemu szambelanowi oraz rotmistrzowi w stanie spoczynku. Ten powiększył włości do 1072,5ha. W jego rękach pozostały przynajmniej do 1921 roku. Przed 1926 rokiem otrzymał je w spadku Robert von Trützschler, baron zum Falkenstein. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił dyrektor ziemski Rüffer z Borszyna Wielkiego. W rękach Roberta von Trützschler dobra pozostały do około 1930 roku. W dalszym ciągu liczyły 1072,5 ha, w tym 682,5 ha pól uprawnych, 56 ha łąk, 17,5 ha pastwisk, 226,3 ha lasu, 8,6ha wody, 4,3 ha ogrodu, 4,5 ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 30. XX wieku włości nabyło i rozparcelowało przedsiębiorstwo osiedleńcze Siedlungsgesellschaft Bauernland A.G.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/7191481,foto.html?idEntity=504261 (dostęp: 27.10.2024 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/759837,foto.html?idEntity=504261 (dostęp: 27.10.2024 r.)
Po 1945 roku w wiosce nie powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Pałac został rozszabrowany i powoli niszczał. Kiedy utworzono w wiosce Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” pałac służył za magazyn. W dawnej rezydencji składowano zboże, nawozy, wreszcie węgiel. Budynek długo nie przetrwałby takiego użytkowania. Na szczęście w 1965 roku pojawiła się koncepcja zagospodarowania go na cele edukacyjne. Przy dużym zaangażowaniu mieszkańców wioski, zarówno materialny jak i roboczym, przeprowadzono remont generalny pałacu, w którym w 1968 roku otwarto szkołę podstawową. Przez kolejne kilkadziesiąt lat w szkole zaszło sporo zmian, zarówno organizacyjnych, jak i remontowych. Najważniejsze, że placówka istnieje do dzisiaj, a zabytek wpisany jedynie do ewidencji jest użytkowany i zadbany.
Pałac z I połowy XIX wieku, zbudowany na planie prostokąta, podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z lukarnami i wystawkami. Na osi budynku piętrowe ryzality – w fasadzie z głównym wejściem poprzedzonym schodami, w elewacji tylnej z tarasem, z którego dawniej przechodziło się na teren parku. Elewacje pałacu ozdabiają opaski wokół okien oraz gzymsy. Na północ od rezydencji zachowane pozostałości dawnego folwarku. Na południe boisko szkolne, w miejscu parku wyciętego w II połowie XX wieku. Znajdujące się w pobliżu zadrzewienie, to nowsze, wtórne nasadzenie.
Irządze położone są około 15 kilometrów na południowy-zachód od Góry. Przez wieś przebiega DW 323 Góra – Rudna. Zabudowania podworskie znajdują się w centrum miejscowości, na wschód od wspomnianej trasy. Dokładna lokalizacja dworu:
51.59065097245241, 16.42785616207991
Damian Dąbrowski,
Październik 2024r.
