Lipa

Powiat jaworski, gmina Bolków

(nazwa niemiecka Leipe, Kreis Jauer)

Zabytki w Lipie

Do rejestru zabytków w Lipie zostały wpisane: kościół parafialny p.w. śś Piotra i Pawła (nr rej.: A/2004/821 z 19.12.1960r.), cmentarz przykościelny (nr rej.: A/2005/993/J z 8.12.1989r.), zamek (ruina) w zespole Lipa Górna (nr rej.: A/3053/751 z 26.09.1960r.), budynek podzamcza (ruina) w zespole (nr rej.: A/3054/778 z 7.10.1960r.), park (nr rej.: A/3055/630/J z 2.04.1980r.); dwór, Lipa Dolna nr 10 (nr rej.: A/3057/918/J z 18.07.1988r.); park Lipa Średnia (nr rej.: A/3056/631/J z 4.04.1980r.).

Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zabudowania zespołu zamkowego z folwarkiem w Lipie Górnej: rządcówkę (nr 83a), dwa dwojaki w zespole (nr 83 i 68), dawny chlewik, chlewnię i stodołę; zespół dworski z folwarkiem Lipa Dolna: oficyna dworska (obecnie magazyn), dawna stodoła, dawna suszarnia, dwie dawne stajnie, dawna kuźnia, pozostałości ogrodu za dworem; zespół pałacowo-parkowy Lipa Średnia: pałac (nr 21), baszta na terenie zespołu, pawilon ogrodowy zmieniony w willę (nr 23), kamienny mur ogrodzenia parku; ruina szubienicy; ruiny wapienników. W pobliżu miejscowości atrakcja przyrodnicza: Rezerwat przyrody Wąwóz Lipa.

Miejscowość wzmiankowano w 1300 roku jako Lypa, w 1330 roku jako Lipa, a 1370 roku pod nazwą Leipa. Była to rozległa wieś łańcuchowa, już w średniowieczu składająca się z trzech części. W 1309 roku właścicielem wsi był rycerz Henryk von Lipa. Następnie dobra odziedziczył jego syn Henryk młodszy. Kolejnymi posiadaczami wsi byli członkowie rodu von Schirmer. W drugiej połowie XIV wieku obok posiadłości Schirmerów w Lipie znajdowały się majątki Lauterbachów, Bocków i Czirnów. W 1364 roku jedne z włości nabył Nicolaus Krokau. Na przełomie XIV i XV wieku jego syn Caspar von Crokow zwany Gluer wykupił w Lipie kolejne folwarki z rozproszonych dóbr Schirmerów. W połowie XV wieku w wiosce osiadła rodzina von Zedlitz. Kolejno wzmiankowano w Lipie Sigismunda, od 1447 roku Heincze, w 1470 roku Hansa, od 1471 roku Ernsta von Zedlitz (zm.1485r.) z Bolkowa. W 1485 roku na krótko włości przejął Christoph von Talkenberg, ale już w 1500 roku powrócił do nich ród von Zedlitz w postaci Sigismunda z Radłówki. Założył on linię rodu von Zedlitz und Leipe w rękach której wieś pozostała przez 138 lat. Wnukowie Sigismunda podzielili Lipę na trzy części: dział dolny otrzymał kolejny Sigismund (zm. przed 1577r.), majątek środkowy Ernst (zm. 1558r.), Lipę Górną Anton (zm. przed 1578r.).

Lipa Górna

Po śmierci Antona von Zedlitz około 1578 roku majątek otrzymała w spadku wdowa Anna z domu von Hochberg. Następnie wniosła posiadłość w wianie drugiemu mężowi Georgowi von Reibnitz (zm. 1611r.) z Milikowic. W 1615 roku majątek należał do Hansa von Reibnitz (zm.1654r.). Kolejnym właścicielem włości był Friedrich von Reibnitz.

Zamek w Lipie Górnej na grafice z połowy XIX wieku. Prawdopodobnie sprzed przebudowy. Budynek po prawej – wolno stojąca wieża – to efekt wyobraźni rysownika jak miałby wyglądać pierwotnie zamek.

Źródło: https://polska-org.pl/3210678,foto.html?idEntity=510861 (dostęp: 4.08.2022r.)

Lipa Dolna i Średnia

Ernst junior, syn Ernsta (zm. 1558r.) odziedziczył majątek środkowy, a w 1580 roku nabył Lipę Dolną. W 1610 roku po śmierci Ernsta juniora właścicielem włości został jego syn, kolejny Ernst (zm. 1620r.). Następnie włości odziedziczył Ernst Friedrich (zm. przed 1662r.). W 1638 roku właścicielem dóbr Lipa Dolna, Grudno i Muchów był Friedrich von Nimtsch. W 1686 roku we włościach wzmiankowano Christoph Gottlieb von Nimtsch, a następnie do 1699 roku Ernsta Gottlieba von Nimtsch.

Dwór w Lipie Dolnej na rysunku Wernera z połowy XVIII wieku

Źródło: https://polska-org.pl/8803034,foto.html?idEntity=544202 (dostęp: 4.08.2022r.)

Dwór w Lipie Średniej na rysunku Wernera z połowy XVIII wieku

Źródło: https://polska-org.pl/8803031,foto.html?idEntity=516211 (dostęp: 4.08.2022r.)

Krótkie zjednoczenie

Pod koniec XVII wieku Gothard Friedrich (zm.1714r.), wnuk Friedricha von Reibnitz stał się właścicielem wszystkich majątków w Lipie. Następnie włości otrzymała w spadku wdowa Anna Eleonora von Reibnitz, z domu baronówna von Eben (zm. 1754r.). Lipa Górna i Średnia należała kolejno do starosty jaworskiego Georga Wilhelma von Reibnitz i jego syna również starosty tego powiatu Karla Friedricha Wilhelma (ur.1728r., zm. po 1786r.). Z kolei właścicielami Lipy Dolnej byli: do 1761 roku Karl Erdmann von Rosenpusch, a po nim generał Hans Christoph von Rosenpusch. W 1786 roku miejscowość składała się z trzech części. W Górnej Lipie wzmiankowano folwark, gospodarstwa 2 kmieci, 43 zagrodników, 12 chałupników. W Lipie Środkowej - folwark, katolicki i ewangelicki kościół, 2 domy parafialne, 2 szkoły, gospodarstwa 7 kmieci, 26 zagrodników, 23 chałupników. Z kolei w Lipie Dolnej znajdował się folwark, gospodarstwa 5 kmieci, 22 zagrodników, 7 chałupników, 2 młyny wodne, wiatrak. Wszystkie części Lipy oraz Grudno i Muchów liczyły łącznie 792 mieszkańców. W 1830 roku właścicielem Lipy Dolnej był Samuel Friedrich Scholz. W wiosce wzmiankowano 99 domów, pałac, folwark, 536 mieszkańców, w tym 13 katolików, gorzelnię, 3 młyny wodne, wiatrak. W skład miejscowości wchodziły kolonia Grudno i folwark Muchów. Z kolei Lipę Górną i Średnią około 1828 roku Hans Ernst von Reibnitz sprzedał komisarzowi dystryktu policyjnego Augustowi Wilhelmowi Juliusowi Fischerowi. W Lipie Średniej znajdowały się 63 domy, pałac i folwark, ewangelicki kościół i szkoła, katolicki kościół i szkoła, wiatrak. Wieś liczyła 330 mieszkańców, w tym 13 katolików. W opisie Lipy Górnej wymieniono 70 domów, folwark, 330 mieszkańców, w tym 5 katolików, gorzelnię. W 1830 roku majątki w Górnej i Średniej Lipie nabył Rudolph hrabia von Stillfried-Rattonitz (ur.1804r., zm.1882r.). W 1840 roku dokupił posiadłość w Lipie Dolnej, a już rok później sprzedał włości obejmujące wszystkie trzy majątki Ernstowi Heinrichowi Kramsta (ur.1784r., zm.1845r.) z Bolkowa. W 1845 roku w Lipie Dolnej wzmiankowano 104 domy, pałac, folwark, 585 mieszkańców, w tym 26 katolików, 3 młyny wodne, wiatrak, browar, 15 rzemieślników, 5 handlarzy, gorzelnię. W skład wsi wchodziły folwark Muchów oraz kolonia Grudno. W Lipie Średniej znajdowało się 67 domów, pałac, folwark, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicka szkoła, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, browar, wiatrak, 10 rzemieślników, 3 handlarzy. Miejscowość zamieszkiwało 585 osób, w tym 26 katolików. W Lipie Górnej były 69 domy, folwark, hodowla 1000 owiec merynosów, gorzelnia. W wiosce mieszkały 414 osoby, w tym 29 katolików. Działało 7 rzemieślników, 1 handlarz. W tej części Lipy znajdowały się ruiny zamku. W 1845 roku włości otrzymał w spadku porucznik Ernst Friedrich Kramsta, jeden z trzech synów Ernsta Heinricha. Porucznik w stanie spoczynku Ernst Friedrich Kramsta był wzmiankowany jako właściciel dóbr do 1866 roku. W 1872 roku włości Dolna, Średnia i Górna Lipa należały już do Ernsta Heinricha von Sprenger, starszego ziemskiego z Małuszowa w powiecie jaworskim. Pomiędzy 1886 a 1894 rokiem państwo stanowe Lipa obejmujące majątki Górny, Średni, Dolny, folwark Muchówek oraz dobra leśne Radzimowice otrzymał w spadku Heinrich Wilhelm von Sprenger, deputowany powiatowy z Małuszowa. Generalnym pełnomocnikiem był Eduard Juengling. Włości liczyły 958,77ha, w tym 453,17ha pól uprawnych, 80,2ha łąk, 371,73ha lasów, 18,87ha pastwisk, 34,8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W Lipie Dolnej działała cegielnia dominalna, a w Lipie Górnej gorzelnia „Zur Hoffnung”. Heinrich Wilhelm von Sprenger zmarł po 1905 roku. W 1909 roku jego włości były już podzielone. Państwo stanowe Lipa obejmujące majątek Górny i Średni oraz dobra leśne Radzimowice należały do Pani von Hünerbein, z domu von Sprenger z Muchowa. Natomiast Dolna Lipa, Grudno, Muchówek były w rękach H.O. von Sprenger, porucznik, z Małuszowa. W 1917 majątek Górny i Średni liczyły 722,9ha, w tym 237,7ha pól uprawnych, 48,1ha łąk, 416,5ha lasów, 10,7ha pastwisk, 1,7ha stawów, 8,2ha ogrodu. Fideikomis Małuszów miał powierzchnię 5565ha; w tym majątek Lipa Dolna 333ha: 215,2ha pól uprawnych, 40,3ha łąk, 47,9ha lasu, 7ha pastwisk, 5,1ha stawów, 17,5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Pani von Hünerbein, z domu von Sprenger pozostała właścicielką dóbr przynajmniej do 1937 roku. W latach 30. XX wieku dzieliła majątek wraz z córką kapitanową von Drabich-Waechter, z domu Hünerbein z Eisenach. W 1937 roku powierzchnia posiadłości wynosiła 722,9ha, w tym 237,7ha pól uprawnych, 38,1ha łąk, 416,5ha lasów, 20,7ha pastwisk, 1,7ha stawów, 8,2ha ogrodu. Heinrich Ernst Oswald von Sprenger, rotmistrz, deputowany powiatowy i starszy ziemski z Małuszowa pozostał właścicielem fideikomisu co najmniej do 1937 roku. W tym czasie majorat liczył 4844ha z czego na dobra w Lipie Dolnej przypadało 300ha.

Zamek w Lipie Górnej i pałac w Lipie Średniej na widokówce z I połowy XX wieku

Źródło: https://polska-org.pl/7033546,foto.html?idEntity=510861 (dostęp: 4.08.2022r.)

Ruiny zamku w 2019 roku

Zamek w Lipie Górnej

Warownia na niewielkim skalnym wzniesieniu została wybudowana na przełomie XIV i XV wieku. Pierwotny zamek składał się z wolno stojącej, trójkondygnacyjnej wieży mieszkalnej oraz muru obronnego wzniesionego na nieregularnym owalnym planie i fosy. Zamek zbudowano z kamienia z wykorzystaniem cegły. W XVI wieku pod rządami rodu von Zedlitz założenie zostało przekształcone i rozbudowane. Do wieży dostawiono zabiegową klatkę schodową, wzniesiono nowy mur obwodowy i budynek bramny, zbudowano długi dom mieszkalny zakończony kuchnią w której umieszczono studnię. Już poza obrębem murów w skale wykuto cysternę na wodę.  W XVIII wieku zamek stracił a znaczeniu. W 1821 roku część budynku wykorzystywano jako magazyn zboża. Właściciel dóbr w Lipie Górnej rozbierał zamek a uzyskany materiał wykorzystywał przy wznoszeniu zabudowań gorzelni i folwarku. Warownię uratował Rudolph hrabia von Stillfried-Rattonitz, który w 1836 roku przystąpił do odbudowy warowni w duchu romantyzmu. Po wschodniej stronie wieży wzniesiono budynek mieszkalny, zbudowano nowy wjazd z niską basztą bramną, wieżę zwieńczono krenelażem i przebito w niej ostrołukowe otwory, nad kuchnią wymurowano piramidalny komin, w murach osadzono detale architektoniczne z innych budowli. Po 1945 roku zamek należał do Państwowego Gospodarstwa Rolnego Bolków. Zabytek częściowo wykorzystywano jako magazyn, następnie nie był użytkowany i zaczął niszczeć. Od 1972 roku zamek jest własnością prywatną. Prywatna właścicielka rozpoczęła remont adaptacyjny metodą gospodarczą, ale nie został on ukończony. W 1985 roku za zgodą służb konserwatorskich zamurowano otwory okienne i drzwiowe, a drzwi z głównego wejścia osadzono w pałacu w Sadach Dolnych. Na przełomie XX i XXI wieku z praktycznie porzuconego zabytku wykuto liczne detale kamieniarskie, m.in. renesansowe portale. W ostatnich latach miały miejsce zmiany własnościowe. Nowy właściciel około 2017-2018 roku oczyścił teren wokół ruin oraz rozpoczął prace konserwatorskie i zabezpieczające w murach zamku. Wokół zabytku wzniesiono drewniane rusztowania. Roboty budowlane są jednak prowadzone w wolnym tempie. Między zdjęciami z 2019 a 2022 roku nie widać specjalnie różnicy.  

Ruiny zamku w 2022 roku

Pałac w Lipie Średniej na widokówce z I połowy XX wieku

Źródło: https://polska-org.pl/721716,foto.html?idEntity=516211 (dostęp: 4.08.2022r.)

Pałac w Lipie Średniej

Pierwotnie dwór z drugiej połowy XVII wieku. Założony na rzucie prostokąta, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty dachami dwuspadowym z licznymi szczytami. W znacznym stopniu przekształcony w XIX wieku w stylu neorenesansowym. Bryłę mocno uproszczono, budynek nakrywał dach dwuspadowy, w elewacji tylnej umieszczono wysunięty ryzalit klatki schodowe, w fasadzie główne wejście poprzedzał wydatny portyk kolumnowy zwieńczony tarasem. Po 1945 roku pałac należał do Państwowego Gospodarstwa Rolnego Bolków. Rezydencję wykorzystywano jako budynek mieszkalny dla pracowników. Pomimo bieżących remontów mocno wyeksploatowany budynek w latach 80. XX wieku został opuszczony. Nastąpiły kolejne dekady dewastacja i szabru, którym nie zapobiegło zastąpienie PGR-u Agencją Nieruchomości Rolnej Skarbu Państwa. Obecnie ruiny pałacu znajdują się na prywatnej posesji. Dojście w pobliże za zgodą właścicielki. Z rezydencji pozostały właściwie mury obwodowe i część ścian działowych. Zarówno dach jak i stropy uległy zawaleniu.

Ruiny pałacu w latach 2019-2022

Ruiny rezydencji otacza rozległy park, częściowo zaniedbany i zarośnięty podszytem, a w części dobrze utrzymany. W parku dawny pawilon ogrodowy z I połowy XVIII wieku, przebudowany około 1925 roku na willę. Obecnie zadbany, siedziba właścicielki nieruchomości. 

Willa w parku w latach 2019-2022

Dziękuję właścicielce majątku za zgodę na wejście na teren posesji i wykonanie oraz publikację zdjęć zarówno willi jak i ruin pałacu.

Pałac w Lipie Dolnej na widokówce z I połowy XX wieku oraz fotografii z czasów II wojny światowej

Źródło: https://polska-org.pl/9705451,foto.html?idEntity=511301 (dostęp: 4.08.2022r.)

Źródło: https://polska-org.pl/9615910,foto.html?idEntity=511301 (dostęp: 4.08.2022r.)

Pałac w Lipie Dolnej

Pierwotnie dwór wzmiankowany w XVI wieku. Obecny na rzucie prostokąta wzniesiony około 1620 roku. Zbudowany z centralną sienią w układzie dwutraktowym, z pomieszczeniami reprezentacyjnymi w jednym z traktów, w tym salą nakrytą sklepieniem krzyżowo-lunetowym. W pozostałych pomieszczeniach zastosowano niezachowane stropy belkowe. W XIX wieku przebudowano drugą kondygnację i podwyższono rezydencję dodając poddasze z wysoką facjatą. Po 1945 roku własność Państwowego Gospodarstwa Rolnego Bolków. Lata zaniedbań doprowadziły do znacznych zniszczeń zabytku. Dewastacji nie zatrzymały działania z 1986 roku, kiedy to przełożono dach, wyremontowano elewacje i wymieniono część stropów. Budynek porzucony za rządów Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa stał się ofiarą zniszczeń i kradzieży. W 2004 roku z uszkodzonym dachem był już w stanie ruiny. Mimo zmian własnościowych do dziś pozostaje zrujnowany. Otwory okienne i drzwiowe zamurowane, brak możliwości wejścia do wnętrz. W otoczeniu pałacu zrujnowane zabudowania dawnego folwarku.

Opuszczony pałac w 2019 roku

Lipa położona jest około 18 kilometrów na południowy-zachód od Jawora. Z miasta powiatowego dojazd DW323 w kierunku Bolkowa i następnie drogami lokalnymi przez Paszowice i Nową Wieś Małą.

Dawny majątek w Lipie Dolnej znajduje się w północnej części wioski. Dokładna lokalizacja dworu:

50.97569844405377, 16.035030041370284

Lipa Środkowa to centrum obecnej miejscowości. Dokładna lokalizacja ruin pałacu:

50.97214812512748, 16.022895516164617

Dawna Lipa Górna to południowy kraniec obecnej wsi. Dokładna lokalizacja ruin zamku:

50.96811442015614, 16.01685713332207

Damian Dąbrowski,

Sierpień 2022r.

Kościół w Lipie i jego otoczenie w 2019 roku