Powiat oleśnicki, miasto
(nazwa niemiecka: Oels, Kreis Oels)
Rys historyczny i stan obecny:
Historia Oleśnicy sięga drugiej połowy XII w. W dokumencie biskupa Żyrosława z 1189 r. pojawia się pierwsza wiarygodna informacja o miejscowości. Następnie źródło z 1214 r. wspomina o istnieniu osady targowej (villa forensis) na szlaku z Wrocławia do Kalisza. O znaczeniu osady świadczy posiadanie kościoła parafialnego p.w. św. Jana Ewangelisty oraz grodu obronnego. Około 1247 r. Oleśnica została siedzibą kasztelanii. W tym czasie toczył się spór o posiadanie miejscowości pomiędzy synami księcia wrocławskiego Bolesława Rogatki. Ostatecznie Oleśnica przypadła Henrykowi III wrocławskiemu, który w 1255 r. nadał jej prawa miejskie wzorowane na Środzie Śląskiej. Miasto należało do książąt wrocławskich do 1294 r., kiedy to Henryk III głogowski odebrał je Henrykowi V Grubemu. W tym czasie w Oleśnicy istniał już murowany zamek (wzmiankowany około 1292 r.). Po śmierci Henryka III w 1309 r. księstwo głogowskie zostało podzielone między jego pięciu synów. Początkowo księciem oleśnickim i kaliskim został Bolko. Po jego śmierci w 1321 r. Oleśnicę przejął Konrad, władający wcześniej dzielnicą namysłowską. Nowy władca przeniósł stolicę swego księstwa do Oleśnicy, gdzie prawdopodobnie wykorzystując budynki starszego grodu (w tym cylindryczną wieżę ostatniej obrony) wzniósł zamek. Książę ten zapoczątkował linię Piastów oleśnickich, która wygasła ze śmiercią jego potomka, Konrada X Białego zwanego Młodszym w 1492 r. W trzy lata później król czeski Władysław Jagiellończyk przekazał miasto wraz z księstwem Henrykowi I Podiebradowiczowi (zm. 1498), władcy ziębickiemu. Wnuk Henryka, książę Jan (1509-1565) w latach 1542-56 przeprowadził przebudowę zamku, a następnie rozbudowę (1559-63), w której wykorzystano projekty Franciszka Parra. Następca Jana, jego bratanek Karol II (1545-1617) korzystając z projektów Bernarda Niurona w latach 1585-1616 przebudował rezydencję w stylu renesansowym. W pierwszej kolejności wzniesiono skrzydło pd.-wsch., ozdobione gankami (1585-1600), następnie przedbramie z nowym budynkiem bramnym (1603), skrzydło pd.-zach. (1606-1608), skrzydło pn.-wsch. (1610), klatkę schodową i przejście do kościoła (1614-1616). W rezultacie zamek uzyskał wygląd jaki w ogólnym zarysie zachował do dzisiaj. Ze śmiercią księcia Karola II kończy się okres pomyślności dla zamku i księstwa. W rok później rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia, która przyniosła znaczne straty i zniszczenia, zwłaszcza w 1634 r. podczas walk wojsk cesarskich ze szwedzkim korpusem gen. Mac Duvala. W trakcie działań wojennych w 1647 r. zmarł książę Karol Fryderyk, ostatni z Podiebradów. Władcą księstwa został małżonek jego córki Elżbiety Marii, Sylwiusz Nemrod (1622-1664) z rodu władców Wirtembergii. Za jego panowania dokonano częściowej odbudowy miasta, w latach 1650-1654 odnowiono także zamek. Syn Sylwiusz Nemroda, Krystian wirtemberski (1562-1704) w latach 1702-1704 dokonał kolejnej przebudowy oleśnickiej rezydencji, ozdabiając część pomieszczeń bogatą dekoracją stiukową. Następnie około 1750 r. prace budowlane przy skrzydle pn.-zach. zlecił książę Karol Fryderyk (1689-1761), syn i następca Krystiana. Ostatni książę oleśnicki z dynastii wirtemberskiej, Karol Krystian Erdmann zmarł w 1792 r. Zamek wraz z resztą jego posiadłości przeszedł w ręce księcia brunszwickiego Fryderyka Augusta, męża Fryderyki jedynej córki ostatniego władcy z rodu Wirtembergów. Po ich bezpotomnej śmierci Oleśnicę odziedziczył Fryderyk Wilhelm (1771-1815) książę Brunszwiku - Lüneburga, znany uczestnik wojen napoleońskich, dowódca tzw. Czarnego Korpusu. W rękach jego synów rezydencja pozostała do 1844 r., kiedy to została przejęta przez Koronę Pruską. Niezamieszkały i niewłaściwie wykorzystywany zamek w XIX wieku znacznie podupadł. Sytuacja zabytku zmieniła się pod koniec stulecia, kiedy postanowiono w nim urządzić jedną z rezydencji Hohenzollernów. W latach 1891-1906 pod kierunkiem architekta Józefa Maasa przeprowadzono gruntowną restaurację i modernizację zamku. Posiadłość oleśnicka pozostała własnością Hohenzollernów również po upadku cesarstwa niemieckiego w 1918 r. Od lat dwudziestych XX w. zamek wykorzystywano jako letnią rezydencję. Ostatni Hohenzollernowie opuścili Oleśnicę zimą 1945 r. uciekając przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Zamek nie ucierpiał w działaniach wojennych i w latach 1945-46 był wykorzystywany przez Rosjan, między innymi jako punkt internowania jeńców wojennych. Następnie w części pomieszczeń zamkowych w latach 1950-53 funkcjonowało Technikum Budowlane z internatem. W tym czasie przeprowadzono również podstawowe prace remontowe. W części zamku urządzono mieszkania i magazyny, znaczna część budynku nie była jednak wykorzystywana co prowadziło do jego szybkiej degradacji. W rezultacie w skrzydle pn.-zach. zawaliły się stropy. Kolejne remonty miały miejsce w latach 1964 i 1970-76. Szczególnie ważny był ten drugi, przygotowujący zamek na siedzibę Centralnej Szkoły Instruktorów Zuchowych ZHP. W budynku otwarto także filię Muzeum Archeologicznego z Wrocławia, która działała do początku lat 90-tych XX w. Od 1993 r. gospodarzem zamku są Ochotnicze Hufce Pracy. Zabytek można zobaczyć z zewnątrz, przy odrobinie szczęścia dostępny do zwiedzania jest również dziedziniec.
Zdjęcia prezentujące elewacje zamku i dziedziniec
Zespół zamkowy składa się z renesansowego czteroskrzydłowego zamku rozłożonego wokół obszernego dziedzińca zbliżonego do kwadratu oraz dobudowanego pałacu zwanego później oficyną wdów i przedbramia. Zamek murowany z cegły, potynkowany, w znacznej części podpiwniczony, skrzydła o różnej wielkości, prostokątne, czterokondygnacjowe, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi, z licznymi facjatami, szczytami, attykami. W pd.-wsch. narożniku zamku okrągła wieża, sześciokondygnacyjna, w górnej części ośmioboczna, nakryta gruszkowatym hełmem z latarnią. Zewnętrzne elewacje zamku ozdobione dekoracją sgraffitową, o nie symetrycznym układzie otworów okiennych, w skrzydle pn.-zach. wykusz. Podobnie elewacje od strony dziedzińca, ozdobione sgraffitem, o różnie rozmieszczonych otworach okiennych, z gankami biegnącymi na różnej wysokości. Z licznych ozdobnych detali warto zwrócić uwagę na: gotycką rzeźbę tarczownika z bramy z ok. 1380 r., późnogotyckie, renesansowe i manierystyczne portale, manierystyczną płaskorzeźbę z herbem książąt wirtemberskich, trzy płaskorzeźbione tarcze herbowe (księcia Karola II Podiebrada i jego dwóch żon), płaskorzeźbę z popiersiowymi przedstawieniami księcia Jana Podiebrada, jego żony Krystyny wraz z ich herbami, piaskowcową płytę z herbami Piastów oleśnickich. Wnętrza zamku o zmienionym układzie pomieszczeń, przekształcone i pozbawione większości dawnego wystroju. W części pomieszczeń zachowane sklepienia i manierystyczne, barokowe i neobarokowe dekoracje stiukowe.
Pałac wdów zbudowany na planie prostokąta, murowany z cegły, potynkowany, czterokondygnacjowy, nakryty wysokim dachem dwuspadowym. Elewacje ozdobione sgraffitem, wykuszami oraz szczytami. Budynek poprzedza przedbramie, z bogatą manierystyczną bramą. Wnętrza pałacu w układzie jednotraktowym, z częścią pomieszczeń o sklepieniach kolebkowych, w niektórych salach zachowane sztukaterie, drewniane wykładziny o intarsjowanej dekoracji i renesansowe kominki.
Fotografie zamkowego dziedzińca i wnętrz
Podczas wizyty w Oleśnicy warto również zobaczyć:
- Kościół parafialny p.w. św. Jana Apostoła (zw. Zamkowym), gotycki, z XIII w., rozbudowywany i wielokrotnie przekształcany w czasach późniejszych, trójnawowy, w układzie bazylikowym, z ozdobnymi sklepieniami i portalami. Bogate wyposażenie wnętrz z XVII-XVIII w., liczne nagrobki i epitafia, kaplica grobowa książąt wirtemberskich.
- Kościół ewangelicki NMP i św. Jerzego (obecnie cerkiew prawosławna), gotyckie dwa kościoły, połączone w 1505 r., wielokrotnie przebudowywane, zniszczone wraz z wyposażeniem podczas działań wojennych 1945 r. Odbudowę przeprowadzono w latach 1957-70.
- Kościół pomocniczy Trójcy Świętej, barokowy z XVIII w., zniszczony wraz z wyposażeniem w 1945 r., odbudowany w latach 1957-62, z częściową rekonstrukcją wyposażenia.
- Kościół ewangelicki Chrystusa Salwatora (obecnie świątynia Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego), budynek gotyckiej synagogi z XIV w., od 1535 r. wykorzystywany jako arsenał, a od 1695 r. pełniący funkcje kościoła. W XVIII w. przebudowany barokowo, odnawiany w 1968 r.
- Klasycystyczny ratusz z lat 1825-26, wzniesiony w miejscu gotyckiego, zniszczonego pożarem w 1823 r. Korpus ponownie zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1959-66.
- fragmenty gotyckich murów obronnych, z pierwszej poł. XIV w., w większości wyburzonych w 1868 r. Najcenniejszy zachodni odcinek, z wieżą bramy Wrocławskiej.
- kamienice przy Rynku i okolicznych uliczkach z XVIII-XIX w. Większość budynków o skromnej dekoracji, uszkodzona w trakcie działań wojennych w 1945 r. oraz przekształcona w trakcie późniejszych prac remontowych.
Zdjęcia przedstawiające zabytki Oleśnicy
Informacje praktyczne i dojazd:
W Oleśnicy znajduje się dworzec kolejowy na linii Kluczbork – Wrocław. Dzięki temu do miasta bez problemu można dostać się pociągiem. Z Górnego Śląska można dotrzeć z Tarnowskich Gór i Katowic z przesiadką w Kluczborku lub z Gliwic z przesiadką we Wrocławiu. Obydwa warianty ze względu na odległość i problemy z przesiadką są czasochłonne. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia, do węzła Przylesie, następnie DK 403 i DK 39 przez Brzeg do Namysłowa. Z Namysłowa najlepiej wyjechać DK 451, która przez Bierutów prowadzi do Oleśnicy. Odległość: w jedną stronę około 195 km. Na miejscu samochód najlepiej zostawić na płatnym parkingu w centrum miasta.
Damian Dąbrowski
Maj 2010 r.
Zamkowe komnaty i wieża
