Powiat średzki, gmina Miękinia
(nazwa niemiecka Leuthen, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Lutyni
Do rejestru zabytków w Lutyni zostały wpisane kościół parafialny p.w. św. Józefa Oblubieńca oraz otaczający go mur obrony z bramą (nr rej.: A/1156/985 z 28.08.1963r.); dawne Muzeum Bitwy Lutyńskiej (ul. Kościuszki 45, nr rej.: A/3759/667/W z 16.07.1992r.); wiatrak kozłowy (ul. Wiatrakowa, A/1063 z 26.05.2008r.). W ewidencji zabytków uwzględniono liczne obiekty m.in. kościół pomocniczy MB Częstochowskiej, kilka zespołów mieszkalno-gospodarczych przy ulicach Kościelnej i Kościuszki, park dworski przy ulicy Szkolnej. Ponadto historyczny układ przysiółka Klęka z zespołem folwarcznym (Kolonia Zachodnia nr 1-9), w tym dawna owczarnia (nr 7, 8).
Miejscowość wzmiankowano w 1324r. jako Leuthin, w 1330 roku jako Luthin, w 1336 roku pod nazwą Leuthen. Przez kilka stuleci Lutynia należała do rodziny von Schellendorf. W 1324r. książę wrocławski Henryk VI nadał miejscowość braciom Tammo i Sidilmannowi von Schellendorf. W 1336 r. wieś znajdowała się w rękach braci Johanna i Konrada von Schellendorf. W latach 1579-1582 wzmiankowano w Lutyni Georga von Schellendrofa. Następnie wraz z ręką Anny von Schellendrof miejscowość przeszła na własność Christophera von Hohberga, wymienionego w dokumentach z lat 1608-1609. Od 1673r. dobra znajdowały się w posiadaniu von Kottulinskich. W XVIII wieku majątek w Lutyni należał do rodziny von Königsdorff. W dokumentach jako właściciel dóbr występuje Georg Wilhelm von Königsdorff (ur. 1690r., zm. 1733r.), a następnie jego syn Sylvius Wilhelm (ur. 1718r., zm. 1791r.) i wnuk Carl Sylvius (ur. 1742r., zm. 1821r.). W czasach rządów tej rodziny na terenach wokół wioski miało miejsce najważniejsze wydarzenie historyczne. 5 grudnia 1757 roku w bitwie pod Lutynią wojska pruskie dowodzone przez króla Fryderyka II pokonały prawie dwukrotnie liczniejsze oddziały austriackie. Było to jedno z najważniejszych pruskich zwycięstw w czasie wojny siedmioletniej. Upamiętniono je w Lutyni tworząc muzeum bitwy, po którym budynek pozostał do dziś, a na wzgórzu w pobliżu wsi Błonie wzniesiono kolumnę bogini zwycięstwa, z której pozostał jedynie postument. W 1795 roku w Lutyni znajdowały się ewangelicki oraz katolicki kościół, dwa probostwa, dwie szkoły, pański pałac, folwark, wolne sołectwo, karczma, 22 gospodarstwa kmieci, 31 zagrodników, 2 chałupników, wiatrak oraz 29 inny zabudowań. W sumie wieś liczyła 92 domostwa i 466 mieszkańców. W miejscowości były także: browar, gorzelnia, piekarnia, rzeźnia, olejarnia, kuźnia. Znajdował się w niej duży staw. Właścicielem wsi był hrabia von Königsdorf. W 1830 roku majątek należał do rodziny von Ohlen und Adlerskron. W Lutyni znajdowało się 114 domów, pałac, ewangelicki i katolicki kościół, dwie szkoły, cegielnia, browar, dwie gorzelnia. Miejscowość liczyła 609 mieszkańców, w tym 140 katolików. W 1843 roku dobra obejmujące Lutynię i Żar za 130 tyś talarów reńskich nabył radca Georg Trutler (ur. 1786r., zm. 1867r.). W 1845 roku w opisie miejscowości wymieniono 114 domów, folwark, 732 mieszkańców, w tym 173 katolików, ewangelicki kościół parafialny i szkołę, katolicki kościół parafialny i szkołę, 2 wiatraki, browar, 2 gorzelnie. Po śmierci Georga Treutlera w 1867 roku majątek należał do jego spadkobierców, w tym syna Oswalda Treutlera, który pełnił funkcję generalnego pełnomocnika. Oswald Treutler pełnił funkcję radcy, deputowanego powiatowego, a w 1884 roku otrzymał pruskie szlachectwo. Jego synem był Carl Georg von Treutler (ur. 1858r., zm. 1933r.), niemiecki dyplomata. Przed 1886 rokiem rodzina Treutler sprzedała posiadłość Siegmundowi Pringsheimowi z Wrocławia. Około 1894 roku właścicielem dóbr rycerskich Lutyni z folwarkami Żar (na wschód od wioski) i Klęka (na zachód od miejscowości) został Karl Pringsheim z Wrocławia. Ogółem włości liczyły 745ha, w tym 604ha pól uprawnych, 63ha łąk, 61ha lasów, 17ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W majątku działała gorzelnia i młyn. W 1909 roku posiadłość należała nieletniego Hansa Pringsheima z Koblencji, którego opiekunem prawnym był Julius Schottländer z Wrocławia. Zatrudniano m.in. inspektora Utermöhla, 2 asystentów, leśniczego oraz zarządcę gorzelni. Włości miały powierznię 780ha, w tym 647ha pól uprawnych, 62ha łąk, 64ha lasu, 17ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W rękach porucznika Hansa Pringsheima włości pozostały do 1917 roku. W 1921 roku ich właścicielem był H. Wertheimer, który około 1926 roku odsprzedał majątek Śląskiej Spółce Ziemskiej w celu parcelacji. W tym czasie włości liczyły jeszcze 544,6ha, w tym 399,1ha pól uprawnych, 42,7ha łąk, 1,1ha wód, 64,5ha lasu, 5,5ha parku i ogrodu, 20ha dróg, grobli, 11,6ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 30-tych XX wieku posiadłość rozparcelowano na kilkanaście mniejszych parceli liczących maksymalnie 50ha.
Pałac niedługo przed rozbiórką. Widokówka z końca XIX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/8558374,foto.html?idEntity=8558460 (dostęp: 8.07.2024r.)
Rezydencję w Lutyni wzmiankowano już w XVIII wieku. Zapewne barokowy pałac był wymieniany również w źródłach z dziewiętnastego stulecia. Rezydencję zamieszkiwała zapewne jeszcze rodzina Treutler do lat 80. XIX wieku. Pod rządami rodu Pringsheim pałac stracił na znaczeniu. Ostatecznie rodzina ta mieszkająca m.in. we Wrocławiu i Koblencji sprzedała obiekt wraz z otaczającym go parkiem. Pałac został rozebrany około 1900 roku. Park należał następnie do rodziny Muller, posiadającej w Lutyni restaurację. Park był zadbany, urządzano w nim festyny oraz zabawy dla dzieci. Obecnie park jako przestrzeń publiczna służy mieszkańcom miejscowości.
Nieistniejący pałac był budynkiem murowanym, założonym na planie prostokąta, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym, nakrytym wysokim dachem czterospadowym. Na osi fasady znajdował się ryzalit zaakcentowany trójkątnym naczółkiem z okulusem. W ryzalicie mieściło się główne wejście do budynku. Okna ozdabiały opaski, naroża budynku akcentowały lizeny.
Lutynia położona jest około 16 kilometrów na wschód od Środy Śląskiej. Dojazd z miasta powiatowego DK94 w kierunku Wrocławia do Wróblowic, skąd do Lutyni prowadzi lokalna droga. Zespół pałacowo folwarczny znajdował się w samym centrum Lutyni. Zabudowania pofolwarczne znajdują się pomiędzy ulicami Szkolną, Kościuszki i Piastowską. Dawny park rozciąga się w okolicach ulicy Szkolnej i Polnej.
Przybliżona lokalizacja nieistniejącego pałacu:
51.133904468100816, 16.78239222199525
Lutynia Klęka
(nazwa niemiecka Neuvorwerk, Kreis Neumarkt)
Na zachód od Lutyni znajduje się niewielki przysiółek (Kolonia Zachodnia). To dawny folwark Klęka (Neuvorwerk) wzmiankowany od XVIII wieku. Folwark nie posiadał niezależnych właścicieli a jego losy były związane z majątkiem w Lutyni. W związku z tym na terenie folwarku nigdy nie było rezydencji, a jedynie zachowana do dzisiaj siedziba zarządcy. Budynki folwarku otaczają prostokątny dziedziniec. Zostały wzniesione w dwóch fazach, w latach 1830-1840 i 1910-1920. Dom zarządcy zbudowany jako jedno z pierwszych zabudowań, założony na planie prostokąta, parterowy, pierwotnie złożony z części mieszkalnej i gospodarczej, nakryty dachem dwuspadowym. Obecnie budynek prywatny, mieszkalny, odnowiony, przekształcony (ul. Zachodnia 5). Pozostałe zabudowania pofolwarczne – trzy stodoły, owczarnia, dwie stajnie – podzielone pomiędzy licznych prywatnych właścicieli, w różnym stanie zachowania, niektóre użytkowane, inne opuszczone doprowadzone do ruiny.
Dom zarządcy w latach 70. XX wieku
Źródło: Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa Zespół Folwarczno-Mieszkalny Lutynia Kolonia Klęka (Zachodnia), w: https://nid.pl/
Przysiółek Klęka położony jest około 2 kilometry na zachód od Lutyni. Dojazd do przysiółka drogą Lutynia – Radakowice.
Dokładna lokalizacja domu zarządcy:
51.13420317170802, 16.755469736149116
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2024r.
