Powiat strzeliński, gmina Kondratowice
(nazwa niemiecka: Silbitz, Kreis Nimptsch, od 1932r. Kreis Strehlen)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1368r.
Rys historyczny i stan obecny
W czternastym stuleciu Żelowice należały do rodziny von Tschammer. Kolejnymi właścicielami wioski byli przedstawiciele rodu von Tschesch, a po śmierci ostatniego z nich, Balthasara von Tschesch, Leonhard von Niemitz zu Wilkau (XVI w.). Przed 1600r. Żelowice należały do Georga von Warkotsch und Neobschütz, a następnie w 1604r. weszły w skład dóbr podlegających kamerze książąt brzeskich. Po wygaśnięciu brzeskiej linii Piastów w 1675r. cesarz Leopold I przekazał miejscowość, jako lenno kamery książęcej, Franzowi Weighardtowi baronowi von Hoffmann und Grünpüchl auf Ober-Thalheim Gaumitz und Strachau. Ostatecznie ponad trzydzieści lat później, w 1706r. rodzina Weighardt von Hoffmann wykupiła majątek w Żelowicach. Hrabia Franz Ludwig Xaver, syn barona Franza Weighardta von Hoffmann, przed 1744r. planował w istniejącym w Żelowicach dworze utworzyć przeorat zakonu cystersów. W związku z tymi planami rezydencja została w znacznym stopniu przebudowana. Pomysł hrabiego Franza nie doczekał się jednak realizacji, a w 1744r. majątek w Żelowicach należał już do Carla Leopolda von Netza. Kolejnymi właścicielami dóbr byli: od 1769r. hrabia Friedrich Wilhelm Gottlob Ferdinand von Sandraski und Sandraschütz, a po nim od 1794 r. baron Joseph von Saurma-Jeltsch. Następnie posiadłość odziedziczyła baronowa Maria Anna von Saurma-Jeltsch (ur.1786r., zm.1836r.), od 1803r. małżonka Heinricha Josefa Ferdinanda von Mettich (ur.1778r., zm.1853r.). Małżeństwo to było bezdzietne i Heinrich Josef przed śmiercią adoptował swoją siostrzenicę Karolinę Annę Franciszkę Agnieszkę Mohr von Ehrenfeld (ur.1815r., zm.1865r.), której między innymi zapisał dobra w Żelowicach. Karolina Anna była małżonką Gideona Michaela von Wimmersberg (ur.1790r., zm.1855r.). Po jego śmierci właścicielka Żelowic w 1858r. ponownie wyszła za mąż za hrabiego Rudolfa Marię Bernharda von Stillfried-Rattonitz (ur.1804r., zm.1882r.). W 1868r. z dóbr żelowickich utworzono majorat, który odziedziczył syn hrabiego Rudolfa z drugiego małżeństwa, z hrabiną Marią Gabrielą von Wallis auf Karighmain, Franz de Paul Maria Bernhardt Olivier Heinrich von Stillfried-Mettich. Niewielki majątek w Żelowicach (222ha) rodzina von Stillfried-Mettich często oddawała w dzierżawę. Dzierżawcami byli między innymi: August Rohde z Białobrzezia (1886r.) i Robert Jäckel z Niemczy (1894, 1902r.). Hrabia Franz de Paul von Stillfried-Mettich zmarł po 1905r., a majorat odziedziczył jego syn Franz de Paula Maria Bernhard Heinrich Valentin von Stillfried-Mettich (ur.1880r., zm.1954r.). Pozostał on właścicielem dóbr do 1945 roku. W końcowej fazie drugiej wojny światowej w pałacu w Żelowicach przechowywano część zbiorów Archiwum Miejskiego z Wrocławia. W czasach Polski Ludowej majątek rodziny von Stillfried-Mettich został znacjonalizowany. Folwark wraz z rezydencją przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W czasie remontu pałacu w latach sześćdziesiątych XX w. jego wnętrza podzielono na mniejsze lokale mieszkalne. Kolejny remont zabytku przeprowadzono w 1975r. Obecnie pałac w dalszym ciągu pełni funkcję wielorodzinnego budynku mieszkalnego. Zabytek można zobaczyć tylko z zewnątrz. Na skutek nie przeprowadzanie bieżących remontów stan budynku ulega stałemu pogorszeniu. W pobliżu pałacu zachowane zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, wśród których wyróżnia się neorenesansowy dom zarządcy oraz park krajobrazowy. Początki parku sięgają geometrycznego ogrodu założonego w pierwszej połowie XVIII w. w miejscu dawnej fosy. W XIX w. park został w znacznym stopniu powiększony, a fosę częściowo odtworzono i połączono z niewielkim stawem. W parku przypałacowym, na wzniesieniu zwany Świętą lub Maślaną Górną wzniesiono kaplicę grobową, obecnie pełniącą funkcję kościoła filialnego p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego i niewielki klasztor sióstr szarytek z domu zakonnego świętej Elżbiety w Nysie (adaptowany na dom parafialny).
Pałac
Pierwsza informacja o zamku (dworze) nawodny w Żelowicach pochodzi z 1474r. Z kolei w 1604r. w miejscowości wzmiankowano niewielki dwór otoczony wałem ziemnym. Przed 1744r. budynek został rozbudowany i przekształcony w stylu barokowym przez barona Franz Ludwig Xaver Weighardta von Hoffmann. Kolejne przekształcenia miały miejsce w XIX w. W 1858r. zakończono prace sfinansowane przez baronową Karolinę von Wimmersberg z domu von Mettich (dobudowa trzeciej kondygnacji, zmiana dachów). Przed 1868r. hrabia Rudolf von Stillfried-Rattonitz wzniósł od północy dodatkowy trakt według projektu Karla Friedricha Schinkla, a za czasów hrabiego Franza de Paula von Stillfried-Mettich, około 1900r. zmieniono klatkę schodową i werandę. Następne przekształcenia budynku miały miejsce w wyniku remontów prowadzanych w czasach Polski Ludowej.
Pałac w Żelowicach jest murowany z kamienia łamanego i cegły, potynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, z mezzaninem nad niższą częścią, nakryty dachami: pulpitowym oraz trzy- i czterospadowym. Fasada (elewacja południowa) siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem ozdobionym kamiennym barokowym portalem flankowanym toskańskimi pilastrami podtrzymującymi naczółek o łuku odcinkowym. W elewacji północnej wyróżnia się dodatkowy trakt dobudowany w XIX w., z centralnym trzyosiowym ryzalitem i drewnianą werandą w drugiej kondygnacji. Pałac od tej strony zamykają dwie okrągłe, trzykondygnacyjne wieże. Elewacje dzielone pojedynczymi i podwójnymi lizenami w wielkim porządku oraz gzymsami. Elewacja północna klasycystyczna, w części zachowała pozorne boniowanie. Okna parteru z kamiennymi uszakowymi obramieniami (w elewacji północnej także okna bliźniacze zamknięte łukiem pełnym), ponad oknami drugiej kondygnacji naczółki, na przemian trójkątne i zamknięte odcinkowo. Ostatnia kondygnacja fasady ozdobiona wyrobionymi w tynku wieńcami laurowymi i girlandą. Układ wnętrz trzytraktowy, z centralną sienią. W pomieszczeniach parteru i piwnic zachowane sklepienia kolebkowe i stropy, w pozostałych kondygnacjach płaskie stropy. Pałac w Żelowicach z trzech stron (od północy, wschodu i zachodu) otacza dawna fosa, częściowo odtworzona w XIX w.
Zabytki w Żelowicach
Do rejestru zabytków w Żelowicach wpisano zespół pałacowy (26.07.1995r., nr rej.: 713/W): pałac; kaplicę grobową, obecnie kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego; park; folwark (oficyna, obora, warsztat rzemieślniczy). Podczas wizyty w Żelowicach poza pałacem warto przede wszystkim zobaczyć neogotycki kościół wzniesiony w latach 1865-1866 według projektu Carla Johanna Lüdeckego jako kaplica grobowa rodziny von Stillfried-Mettich. We wnętrzach liczne płyty nagrobne z XV-XIX w. zgromadzone przez hrabiego Rudolfa von Stillfried-Rattonitz.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Żelowic zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące ze Strzelina i miejscowości Kowalskie. Ze względu na problemy z przesiadką nie polecam tej formy dojazdu osobom mieszkającym poza okolicami Strzelina. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina. Ze Strzelina najlepiej wyjechać DK39 w stronę Łagiewnik. W miejscowości Mikoszów z tej ostatniej trasy należy skręcić w lewo, w lokalną drogę prowadzącą do Żelowic przez Karszów i Maleszów. Pałac wraz z przylegającym do niego parkiem znajdują się na lewo od drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 170km. Samochód można zostawić na niewielkim placu przed pałacem.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2011 r.