Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Stanowitz, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz, w latach 1937-1945 Standorf)
Zabytki w Stanowicach
Do rejestru zabytków w Stanowicach zostały wpisane: kościół filialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, XVIII w., 1929r., nr rej.: A/1755/1197 z 14.12.1964r. oraz zespół pałacowy, ul. Strzegomska 50, k. XVIII-XIX w.: pałac, nr rej.: A/4713/732/WŁ z 18.07.1979r.; oficyna (nr 48) – budynek nie istnieje, nr rej.: j.w.; park, nr rej.: A/4714/1363/WŁ z 3.03.1992r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. dwie bramy wjazdowe z murem w zespole pałacowym (ul. Strzegomska); spichlerz (obecnie dom mieszkalny nr 1); dom mieszkalny z wozownią w zespole pałacowym; dwór – dom właściciela fabryki porcelany (obecnie biura zakładu „Herbapol”); poczta (ul. Świebodzka 7); dom ludowy z restauracją (ul. Strzegomska); budynek dworca PKP (ul. Świebodzka).
Miejscowość powstała w pierwszej połowie XII wieku. W 1307 roku wieś wzmiankowano jako Stanewicz. Z czasem Stanowice podzielono na kilka działów. Dwa z nich do 1810 roku należały do dóbr kościelnych: zakonu joannitów i klasztoru benedyktynek ze Strzegomia. Następnie w wyniku sekularyzacji własności kościelnej w Królestwie Prus obydwie wspomniane części wsi zostały włączone w skład domeny królewskiej i podlegały pod urząd w Strzegomiu. Dobra królewskie w Stanowicach wzmiankowano jeszcze w 1830 i 1845 roku. W drugiej połowie XIX wieku majątki zostały wyprzedane i rozparcelowane. W 1894 roku właścicielką ich tzw. resztówki była Theresia Gürlich. Pomiędzy 1909 a 1917 rokiem dobra rodziny Gürlich (nr 51, 96 i 99) liczące 61,13ha nabył Paul Winkler. Rodzina Winkler w 1928 roku finansowała remont kościoła katolickiego w Stanowicach. Paul Winkler pozostał właścicielem włości przynajmniej do 1937 roku. Warto wspomnieć, że dzierżawił on w Stanowicach młyn wodny od Richthofenów. Powierzchnia dóbr Paula Winklera nie ulega zmianie do końca drugiej wojny światowej. Obecnie w wiosce nie ma śladu po majątku Winklerów.
Stanowice Dolne i Średnie
W XVII wieku wieś należała do rodu von Czirn, który miał w niej zamek. Kolejnymi posiadaczami majątku byli: w 1742r. Konrad von Wagner und Wagenhof, w 1756r. Johann Samuel von Wagenhof, w 1760r. Karl Andreas baron von Arnold, w 1785r. radca Johann Christian Thomas. W 1785 roku w tej części wsi wzmiankowano szkołę, folwark, 30 gospodarstw zagrodników, 13 chałupników, młyn wodny oraz 215 mieszkańców. W 1830 roku dobra należały do Johanna Georga Hohberga. W tej części Stanowic znajdowały się 72 domy, pałac, folwark, ewangelicka szkoła (działająca od 1768r.), katolicka szkoła (funkcjonująca od 1792r.), młyn wodny. Wieś liczyła 390 mieszkańców, w tym 159 katolików. Kolejnym właścicielem posiadłości został hrabia von Maltzan. W 1845 roku majątek pozostawał w rękach jego spadkobierców. W opisie wioski po raz kolejny wymieniono pałac i folwark. Na folwarku hodowano m.in. 1300 owiec merynosów, 176 sztuk bydła. W tym czasie Stanowice Dolne i Średnie zamieszkiwało 540 osób, w tym 207 wyznania katolickiego. W latach 50. i 60. XIX wieku właściciele włości często się zmieniali. W księgach adresowych wzmiankowano: w 1856r. Kundego, w 1858r. Berlinera, w 1861r. Schliemanna. Ostatecznie w przed 1872 rokiem dobra nabył Bolko baron von Richthofen (ur.1821r., zm.1899r.), właściciel majątków w Rogoźnicy Dużej i Małej oraz w Stanowicach Górnych. Odtąd do 1945 roku majątki w Stanowicach Dolnych i Górnych miały wspólnych właścicieli. Po zakończeniu drugiej wojny światowej dobra przejęło państwo polskie. Początkowo zabudowania przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura i mieszkania dla pracowników przedsiębiorstwa. Brak bieżących remontów oraz zaniedbania doprowadziły do szybkiej dewastacji budynku. W 1967 roku pałac nadawał się już do remontu generalnego. W latach 1973-1975 zabytek należał do miejscowej Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Od 1975 roku właścicielem pałacu był Urząd Miasta i Gminy w Strzegomiu. Kolejni gospodarze nie prowadzili żadnych prac remontowych. Zdjęcie rezydencji w opracowaniu z 1979 roku przedstawia budynek niezagospodarowany, jednak zadaszony. Dach pałacu zawalił się dopiero w 1992 roku i po tej dacie degradacja zabytku szybko postępowała. Przed 2001 rokiem pałac nabył prywatny inwestor. Przeprowadził on najważniejsze prace zabezpieczające i remontowe. Zabytek został ponownie zadaszony, odnowiono jego elewacje. Prace remontowe jednak w pewnym momencie zostały wstrzymane i do dziś są niedokończone.
Pałac z pierwszej połowy XVIII wieku. Wzmiankowany w opisach wioski z 1830 i 1845 roku. Przebudowany w stylu neobarokowym w 1886 roku, Budynek podpiwniczony, murowany na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem nakrytym dachem mansardowym z lukarnami. Główne wejście poprzedzone portykiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Część centralną pałacu akcentuje dwukondygnacyjna wystawka. Elewacje ozdobione gzymsami, obramieniami okiennymi z kluczem, boniowanymi lizenami. Do pałacu przylega zaniedbane założenie parkowe o nieczytelnym pierwotnym układzie. W parku fragmentarycznie zachowany starodrzew, poprzeplatany z młodszymi samosiejkami. Do parku prowadzą dwie zrujnowane i rozpadające się bramy. Na południe od pałacu stoją pojedyncze zabudowania gospodarcze dawnego folwarku.
Pałac w Stanowicach Dolnych na przedwojennej widokówce
Źródło: https://polska-org.pl/5268133,foto.html?idEntity=511996 (dostęp: 26.03.2020r.)
Stan pałacu pod koniec lat 70. XX wieku
Źródło: Zabytki przeznaczone do zagospodarowania społecznego na terenie województwa wałbrzyskiego zdj. A. Ślusarczyk, J. Walecki, opracowanie A. Młodecka , Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Wałbrzychu , Wałbrzych 1979 za: https://polska-org.pl/5571008,foto.html?idEntity=511996 (dostęp: 26.03.2020r.)
Stanowice Górne
Właścicielami tej części wsi byli m.in.: w 1742r. Johann Gotthard von Krause, w 1756r. Dorothea Elisabeth von Krause z domu Warnsdorf, w 1764r. Christoph von Reibnitz, w 1770r. Henriette Sophie hrabianka von Nostitz z domu baronówna von Czettritz i obecnie 1785r Henriette Sophie baronowa von Richthofen z domu baronówna von Czettritz. W 1785 roku w Stanowicach Górnych wzmiankowano folwark, 18 gospodarstw zagrodników, 5 gospodarstw chałupników i 168 ewangelickich mieszkańców. W 1830 roku posiadłość należała do komisarza dystryktu policyjnego Karla Gustava Wilhelma Hohberga. W tej części wsi znajdowało się 31 domów, pałac, folwark, młyn wodny, browar i gorzelnia na folwarku. W skład wioski wchodził przysiółek Donnermühle z kolejnym młynem wodnym. Stanowice Górne liczyły 263 mieszkańców, w tym 95 katolików. W 1845 roku właścicielem dóbr pozostawał Wilhelm Hohberg. W dokumencie z tego roku po raz kolejny wzmiankowano m.in. pałac i folwark. Na folwarku hodowano 1005 owiec merynosów. Wioskę zamieszkiwały 323 osoby, w tym 127 wyznania katolickiego. Hohberg jako właściciel majątku pojawił się po raz ostatni w dokumencie z 1856 roku. W tym samym roku włości nabył porucznik Bolko baron von Richthofen (ur.1821r., zm.1899r.) z Rogoźnicy Wielkiej i Małej. Około 1872 roku dokupił on majątek w Stanowicach Dolnych i połączył posiadłości z obydwu części wioski. W 1894 roku włości Rochthofenów w Stanowicach miały powierzchnię 411ha, w tym 357ha pól uprawnych, 22ha łąk, 8ha lasów, 1ha stawów, 23ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała cegielnia. Bolko von Richthofen był dwukrotnie żonaty. Z jego drugiego małżeństwa z Gertrud z domu von Tschammer-Osten (ur.1831r., zm.1890r.) urodził się m.in. syn Bolko Karl Ernst Gotthard (ur.1851r. w Rogoźnicy Wielkiej, zm.1915r. w Rogoźnicy Wielkiej). Po śmierci ojca w 1899r. rotmistrz rezerwy Bolko junior von Richthofen odziedziczył posiadłość w Stanowicach. W 1909 roku włości liczyły 399ha, w tym 359ha pól uprawnych, 26ha łąk, 7ha lasów, 1ha parku, 2ha ogrodu, 4ha stawów, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1915 roku właścicielką stanowickich majątków została Elfriede baronowa von Richthofen, z domu von Bülow, wdowa po Bolku juniorze. W jej rękach dobra pozostały przynajmniej do końca lat 30. XX wieku. W 1937 roku powierzchnia majątku wynosiła 378,7ha, w tym 342,5ha pól uprawnych, 21,5ha łąk, 6,7ha lasów, 2ha parku, 2ha ogrodu, 2ha stawów, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W rezydencji w Stanowicach Górnych mieszkał inspektor Hans Kaul. Wchodzący w skład włości młyn wodny dzierżawił Winkler. W 1945 roku dobra Richthofenów przejęło państwo polskie. Folwark z rezydencją bez szkód przetrwały drugą wojnę światową. Niestety w kolejnych dekadach XX wieku stan zaniedbanych zabudowań szybko ulegał pogorszeniu. W latach 1968-1970 rozebrano pałac i część zabudowań gospodarczych, w tym kuźnię. Do dziś z majątku pozostał park. W zaniedbanym parku wśród licznych samosiejek można trafić na ciekawe okazy starodrzewu, w tym platan klonolistny, będący pomnikiem przyrody. Przetrwały także budynki gospodarcze pierwotnie tworzące jedną z pierzei folwarku oraz dwa budynki mieszkalne (nr 14 a i nr 18).
Dwa pałace i ewangelicki dom modlitwy na przedwojennej widokówce
Źródło: https://polska-org.pl/882879,foto.html?idEntity=6551261 (dostęp: 26.03.2020r.)
Rezydencja Oberhof
Źródło: https://polska-org.pl/6551257,foto.html?idEntity=6551261 (dostęp: 26.03.2020r.)
Obraz przedstawiający fasadę rezydencji
Dziękuję mieszkankom Stanowic za udostępnienie obrazu
Pałac w Stanowicach Górnych był budynkiem murowanym na planie prostokąta, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym, nakrytym dachem mansardowym z lukarnami. Fasada była dziewięcioosiowa, z częścią centralną zaakcentowaną trójkątnym przyczółkiem. Elewacje ozdabiały portal, obramienia wokół okien, gzymsy, boniowane naroża.
Dwór – dom właściciela fabryki porcelany (obecnie biura zakładu „Herbapol”)
W 1873 roku Conrad Walter założył w Stanowicach fabrykę porcelany – Striegauer Porzellanfabrik C. Walter & Co. W 1898 roku dobrze prosperującą firmę przekształcono w spółkę akcyjną. Conrad Walter pozostał dyrektorem przedsiębiorstwa do 1905 roku. Następnie firmą krótko zarządzał Johannes Wolf (zm.1906r.). Ostatnim dyrektorem firmy był w latach 1906-1933 Friedrich Wilhelm Flamm. Pod jego kierownictwem przedsiębiorstwo świetnie prosperowało. W kolejnych dekadach zakład rozbudowywano o kolejne hale i unowocześniano maszyny. Niestety kryzys finansowy w latach 30. XX wieku doprowadził do ogromnego zadłużenia i w konsekwencji upadłości fabryki. Hale po fabryce porcelany nabył Alfred Galke ze Strzegomia prowadzący hurtownię i zajmujący się skupem i suszeniem ziół leczniczych. Na bazie jego przedsięwzięcia po 1945 roku utworzono w Stanowicach zakład produkcyjny „Herbapolu”. Zakład jako część większej firmy funkcjonuje do dnia dzisiejszego.
Fabryka porcelany i willa Waltera na przełomie XIX i XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/882881,foto.html?idEntity=506130 (dostęp: 26.03.2020r.)
Fabryka porcelany i pałac w Stanowicach Dolnych
Źródło: https://polska-org.pl/3476059,foto.html?idEntity=511996 (dostęp: 26.03.2020r.)
Willa Conrada Waltera wpisana do ewidencji zabytków jako dwór została zbudowana w ostatni ćwierćwieczu dziewiętnastego stulecia. Budynek parterowy, z użytkowym poddaszem, zbudowany na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Główne wejście poprzedzone gankiem filarowym. W elewacji bocznej południowej dodatkowe wejście. Elewacje ozdabia wydatny gzyms wieńczący, opaski wokół okien, lizeny akcentujące naroża budynku.
Barokowy kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa i krzyż pokutny w Stanowicach
Niestety lista wyburzonych budynków w Stanowicach stale się wydłuża. W latach 60. XX wieku rozebrano kościół ewangelicki i jeden z pałaców. Zniszczono również większość zabudowań gospodarczych i mieszkalnych obydwu folwarków. Budynek wpisany do rejestru zabytków jako oficyna nr 48 obecnie także nie istnieje. Nie pomógł mu wpis do rejestru, choć z drugiej strony w rejestrze widnieje nadal.
Stan zabytku pod koniec lat 70. XX wieku
Źródło: Zabytki przeznaczone do zagospodarowania społecznego na terenie województwa wałbrzyskiego zdj. A. Ślusarczyk, J. Walecki, opracowanie A. Młodecka , Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Wałbrzychu , Wałbrzych 1979 za: https://polska-org.pl/5571009,foto.html?idEntity=511996 (dostęp: 26.03.2020r.)
Budynek przed wybudowaniem w wiosce w 1925 roku kościoła ewangelickiego był wykorzystywany jako dom modlitewny.
Źródło: https://polska-org.pl/4094639,foto.html?idEntity=4094638 (dostęp: 26.03.2020r.)
Stanowice położone są około 13 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Dojazd z miasta powiatowego drogą wojewódzką nr 382 w kierunku Strzegomia i dalej drogą lokalną. Fabryka Herbapolu z willą znajduje się na północnym krańcu Stanowic w pobliżu rzeki Pełcznicy. Dawny zespół pałacowo-parkowy Stanowice Dolne położony jest obecnie w centrum wioski, przy skrzyżowaniu trzech głównych ulic: Strzegomskiej, Świdnickiej i Świebodzkiej. Pozostałości zespołu folwarcznego Stanowice Górne znajdują się w południowej części wsi, pomiędzy ulicami Olszańską a Świebodzką.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2020r.