Powiat wałbrzyski, miasto Wałbrzych
(nazwa niemiecka: Fürstenstein, Kreis Waldenburg)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki zamku Książ sięgają końca XIII w., kiedy to na wąskim skalnym cyplu górującym nad doliną rzeki Pełcznicy książę Bolko I świdnicko-jaworski wzniósł pierwszą budowlę obronną. Prace nad zamkiem datuje się na lata 1288-92. Należał on do licznych warowni wzniesionych przez Bolka I. Twierdzę tworzył zamek górny, złożony z czworobocznej wieży, budynku mieszkalnego, bramy i muru kurtynowego oraz podzamcze, przekształcone w XIV-XV w. w zamek dolny. Poza warunkami naturalnymi obronność warowni podnosiły mury, wały i fosy, w tym sucha fosa między podzamczem a zamkiem górnym. Zamek Książ pozostał w rękach Piastów świdnickich do śmierci księcia Bolka II w 1368 r., następnie należał jako część oprawy wdowiej do jego małżonki Agnieszki z dynastii Habsburgów. W 1392 r. po śmierci księżny Agnieszki na mocy układów sukcesyjnych został włączony przez króla Wacława IV Luksemburskiego w skład posiadłości Korony Czeskiej. Królowie czescy podobnie jak inne posiadłości przekazywali Książ w dzierżawę rodom rycerskim. Niestety niespokojne losy zamku w XV w. trudno prześledzić. Twierdza prawdopodobnie została częściowo zniszczona w czasach wojen husyckich, w latach 1425-34. Następnie w 1463 r. została zajęta przez króla Jerzego z Podiebradu, po czym znów znalazła się w rękach rycerstwa. Rycerze-rozbójnicy z Książa popadli w konflikt z miastem Wrocławiem co doprowadziło w 1482 r. do oblężenia i zdobycia zamku przez oddziały wrocławskie. Od 1483 r. w zamku przebywał Georg Stein, starosta króla Macieja Korwina. W tym czasie Książ prawdopodobnie rozbudowano od południowego wschodu o nowe przedzamcze. W 1497 r. król czeski Władysław Jagiellończyk sprzedał warownię swojemu kanclerzowi Janowi von Schellenberg. Na początku szesnastego stulecia zamek przeszedł w ręce rodu von Haugwitz. W 1509 r. Jan von Haugwitz z Głubczyc przekazał Książ wraz z okolicznymi dobrami Konradowi I von Hoberg. Hochbergowie (w 1714 r. zmienione nazwisko) pozostali właścicielami zamku do czasów drugiej wojny światowej. W latach 1548-1555 wnuk Konrada I, Konrad II von Hoberg przeprowadził renesansową przebudowę Książa i dobudował północno-zachodnie skrzydło, zamykające średniowieczny dziedziniec, zwany Czarnym. Jego krewniak Konrad III w 1605 r. wykupił od cesarza Rudolfa II Habsburga dziedziczne prawa do Książa. W latach 1609-1625 syn Konrada III, Krzysztof II rozbudowuje skrzydło zachodnie zamku, modernizuje wnętrza oraz zakłada pierwsze ogrody w stylu francuskim. Następnie w czasie wojny trzydziestoletniej Książ zostaje częściowo uszkodzony, między innymi w 1642 r. spłonęły wieże zamkowe i folwark. W 1646 r. Hans Heinrich I von Hohberg) uzyskuje cesarską zgodę na likwidację twierdzy w Książu. W kolejnych latach zostają rozebrane fortyfikacje ziemne, a w ich miejscu powstają kolejne tarasy ogrodowe. W tym czasie trwają także prace budowlane na zamku, kontynuowana w latach 1670-72, 1678-80 i 1684-85 przez Hansa Heinricha II. Niedługo później w 1694 r. zamek spłonął, jego odbudowę i wielką barokową przebudowę przeprowadził w latach 1705-1742 Konrad Ernest Maximilian von Hochberg, między innymi według projektu architekta Antona Felixa Hammerschmidta. Podczas tych robót budowlanych stworzono istniejącą do dzisiaj barokową część zamku. Podwyższono średniowieczną wieżę wokół której wzniesiono dwa skrzydła (północno-wschodnie i północno-zachodnie) oraz część środkową z klatką schodową i salą balową. Około 1718 r. zbudowano również nowy budynek bramny, następnie dwie oficyny i w 1734 r. pawilon letni, przekształcony później w rodzinne mauzoleum.
Ogólny widok zamku, zdjęcia prezentujące część barokową i tarasy (Przedstawione fotografie Zamku Książ nie mogą być wykorzystywane, kopiowane, przetwarzane i publikowane bez zgody administratorów serwisu www.palaceslaska.pl oraz Przedsiębiorstwa Zamek Książ.):
Kolejne, mniej istotne prace budowlane prowadził na zamku Hans Heinrich V w latach 1764-82. Około połowy XIX w. Hochbergowie do otaczających Książ barokowych ogrodów dodali park krajobrazowy, utworzony w dolinie rzeki Pełcznicy, z wykorzystaniem rosnącego tam lasu. Znaczącą przebudowę i rozbudowę zamku przeprowadził w latach 1908-1923 Hans Heinrich XI von Hochberg korzystając z prac architektów von Scheinerta i Rittera von Moltheima. Wzniesiono dwa nowe eklektyczne, neorenesansowe skrzydła zamku, północne i zachodnie, które otoczyły średniowieczną część zabytku. W rezultacie od strony północnej powstał nowy, wydłużony dziedziniec wewnętrzny. W wyniku przebudowy podwyższono główną zamkową wieżę, przekształcono również część wnętrz, dodano nowe kominki, obramienia drzwi. Ze względu na problemy finansowe rodziny von Hochberg prace budowlane w części pomieszczeń (np. Sala Balowa) nie zostały dokończone. W 1939 r. zamek wraz z dobrami Hochbergów został przejęty przez państwo niemieckie. W dwa lata później do Książa wprowadziła się paramilitarna organizacja „Todt”, która rozpoczęła znaczne roboty budowlane. Prawdopodobnie celem tych prac było stworzenie kolejnej kwatery Adolfa Hitlera, bądź też niemieckiego sztabu. W ich trakcie wykonano około 1 km tuneli na obszarze podzamcza oraz w znaczmy stopniu uszkodzono zamkowe wnętrza. Do prowadzenia robót wykorzystywano więźniów filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. W 1945 r. zamek zajęły wojska radzieckie, podczas ich pobytu wnętrza zostały ostatecznie zdewastowane. W pierwszych latach powojennych niezagospodarowany zabytek ulegał dalszym zniszczeniom. Wojewódzki Konserwator Zabytków z Wrocławia dopiero między 1956 a 1962 rokiem przeprowadził pierwsze prace zabezpieczające w Książu. Prace restauratorskie rozpoczęte w 1974 r. w czasach Polski Rzeczpospolitej Ludowej przebiegały niezwykle wolno. W 1991 r. właścicielem zamku została Gmina Wałbrzych, która powołała Przedsiębiorstwo „Zamek Książ” sp. zo.o., w dalszym ciągu zarządzające obiektem. W latach 90-tych XX w. z różnych przyczyn opóźniał się remont zabytku, jednak od kilku lat między innymi dzięki Prezesowi Jerzemu Tutajowi prace nabrały przyspieszenia. Przy zamku utworzono także Centrum Europejskie oraz Książański Instytut Naukowo-Badawczy.
Spojrzenie na zamek z większej odległości. Z południa (od strony ruin zamku Stary Książ) i z północy od strony Cieszowa
Zamek Książ można zwiedzać indywidualnie bądź z przewodnikiem. W Książu organizowane są również liczne imprezy, wystawy, festiwale. Do najbardziej znanych, cyklicznych, należą: Festiwal Kwiatów i Sztuki (weekend majowy), Międzynarodowy Festiwal Muzyki Kameralnej im. Księżnej Daisy (sierpień), Festiwal Nauki październik), Bal Sylwestrowy (31 grudnia). Przy zamku funkcjonują także trzy hotele zapewniające wygodną bazę noclegową oraz nowoczesne sale konferencyjne.
Zamek Książ, część neorenesansowa i neogotycka (Przedstawione fotografie Zamku Książ nie mogą być wykorzystywane, kopiowane, przetwarzane i publikowane bez zgody administratorów serwisu www.palaceslaska.pl oraz Przedsiębiorstwa Zamek Książ.):
Obecnie zamek Książ należy do największych zamków w Polsce (większe od niego są tylko Malbork i Wawel). Zamek Książ jest murowany z kamienia i cegły, częściowo potynkowany, wzniesiony na nieregularnym planie, złożony z wielu skrzydeł zbudowanych wokół dwóch wewnętrznych dziedzińców. Budowla cztero- i pięciokondygnacyjna, o bardzo zróżnicowanej i wzniesionej w różnych stylach bryle, nakryta dachami mansardowymi i dwuspadowymi. Część północna barokowa, z charakterystyczną artykulacją za pomocą boniowanych lizen i oknami ze zróżnicowanymi naczółkami. Zachodnia część elewacji południowo-wschodniej neogotycka, z oknami z laskowaniem w „ośli grzbiet” i zwieńczeniem w konstrukcji szachulcowej. Pozostałe elewacje neorenesansowe, z licznymi wykuszami, wieżami i szczytami.
Zamkowe wnętrza można zwiedzać w dwóch trasach turystycznych: "Maksymaliana" i "Śladami tajemnic II wojny światowej".
Zdjęcia wewnętrznych dziedzińców zamku (Przedstawione fotografie Zamku Książ nie mogą być wykorzystywane, kopiowane, przetwarzane i publikowane bez zgody administratorów serwisu www.palaceslaska.pl oraz Przedsiębiorstwa Zamek Książ.):
TRASA "MAKSYMILIANA"
Trasa Maksymiliana jest podstawową trasą turystyczną obejmującą salony barokowe i rokokowe. Jej największa atrakcja to dwukondygnacyjna, reprezentacyjna Sala Maksymiliana. Barokowa sala o bogatej dekoracji, ze ścianami artykułowanymi za pomocą pilastrów w wielkim porządku, marmurowymi kominkami, emporami dla kapeli dworskiej oraz centralnym plafonem ozdobionym przez malarza Schefflera motywami z „Metamorfoz” Owidiusza. Po bokach znajdują się rokokowe Salony Biały i Zielony, z bogatą sztukaterią i marmurowymi kominkami. Amfiladowe przejście prowadzi do Salonów Chińskiego, Gier oraz Włoskiego (Barokowego). W tym ostatnim plafon z przedstawieniem Flory wśród amorków namalowany również przez Schefflera. Następnie korytarzem pałacowym z dekoracją stiukową dochodzi się do tajemniczej „skałki szczęścia”, skąd Czarne Schody, prowadzą do karczmy rycerskiej. Wyjście z karczmy prowadzi na zamkowe tarasy pełne urokliwych zakątków, fontann i rzeźb. Z tarasów można wejść do neoromańskiego przyziemia baszty Jerzego, a następnie przez winnicę oraz parter przejść na Dziedziniec Honorowy.
Barokowe i rokokowe wnętrza zamku Książ (Przedstawione fotografie Zamku Książ nie mogą być wykorzystywane, kopiowane, przetwarzane i publikowane bez zgody administratorów serwisu www.palaceslaska.pl oraz Przedsiębiorstwa Zamek Książ.):
TRASA "ŚLADAMI TAJEMNIC II WOJNY ŚWIATOWEJ"
Nowa trasa turystyczna prezentująca historię tajemniczej przebudowy zamku w czasie drugiej wojny światowej. Początkowo trasa przebiega przez opisaną wyżej barokową część zamku. Następnie prowadzi przez najstarszą część gotycką, najbardziej przebudowaną w czasie trwania działań wojennych. Efektem prac budowlanych prowadzonych przez organizację „Todta” są tajemnicze windy, betonowe schody, nieukończone pomieszczenia, wzmocnienia starych ścian. Dalej zobaczyć można Salę Balową, której budowę rozpoczął w latach 1908-23 Hans Heinrich XI, a dokończyli pracownicy „Todta” znacznie zmieniając pierwotne plany. Następnie Hol Myśliwski prowadzi do Sali Konrada, skąd Czarnymi Schodami udajemy się na tarasy. Na tarasach znajduje się zejście do obetonowanych sztolni wydrążonych w czasie II wojny światowej.
Dodatkowo zwiedzając zamek można wejść na zamkową wieże i od kwietnia do października pospacerować po 11 tarasach.
Fotografie z zamkowych wnętrz (Przedstawione fotografie Zamku Książ nie mogą być wykorzystywane, kopiowane, przetwarzane i publikowane bez zgody administratorów serwisu www.palaceslaska.pl oraz Przedsiębiorstwa Zamek Książ.):
Szczegółowe informacje o możliwościach zwiedzania obiektu na stronie:
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Zamku Książ można bez problemu dotrzeć komunikacją publiczną, dzięki autobusom MPK Wałbrzych. Najpierw najlepiej jechać pociągiem z Katowic lub Gliwic do Wrocławia, następnie kolejnym pociągiem do Wałbrzycha. Na stacji Wałbrzych Miasto można przesiąść się na autobus linii nr 8 dość często kursujący pomiędzy Szczawnem Zdrój a Zamkiem Książ. Wybierającym dojazd własnym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 do węzła Bielany Wrocławskie, a następnie DK 35 w kierunku Wałbrzycha. Trasa ta przebiega w niewielkiej odległości od Zamku Książ, do którego można dotrzeć ul. Piastów Śląskich. W pobliżu zamku znajduje się duża liczba miejsc parkingowych. Odległość: w jedną stronę około 220 km. Biorąc pod uwagę czas potrzebny na zwiedzanie zabytku oraz przejazd w obie strony warto się zastanowić nad dwudniowym wyjazdem.
Damian Dąbrowski
Maj 2010 r., aktualizacja kwiecień 2015r.