Powiat ząbkowicki, gmina Ziębice
(nazwa niemiecka: Heinrichau, Kreis Münsterberg, od 1932r. Kreis Frankenstein)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1222r. W latach 1227-1228 książę Henryk II Pobożny ufundował w Henrykowie kościół i opactwo cystersów. Odtąd do 1810r. wioska pozostawała własnością zakonu. Pierwszy klasztor w Henrykowie został zniszczony w czasie najazdu mongolskiego w 1241r. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat opactwo podniosło się ze zniszczeń. Zabudowania przekształcone i rozbudowane w XVI wieku w stylu renesansowym zostało ponownie zrujnowane podczas wojny trzydziestoletniej. Barokowa odbudowa trwała od 1681 do 1702r. W 1810r. na mocy edyktu sekularyzacyjnego majątek cystersów został przejęty przez państwo pruskie. Dwa lata później dobra obejmujące klasztorne zabudowania nabyła księżna Fryderyka Luiza Wilhelmina (ur.1774r., zm.1837r.), małżonka księcia Wilhelma Orańskiego (ur.1772r., zm.1843r.) i córka króla Prus Fryderyka Wilhelma II. W 1815r. książę Wilhelm Orański został królem Zjednoczonych Niderlandów. W 1837r. po śmierci żony odziedziczył część śląskich posiadłości obejmującą Henryków. W 1843r. kolejnym właścicielem dóbr henrykowskich został król Holandii Wilhelm II, syn Wilhelma I i księżniczki Fryderyki Luizy Wilhelminy von Hohenzollern. W 1849r. po śmierci króla Wilhelma II jego spadkobiercami zostali synowie: król Wilhelm III (ur.1817r., zm.1890), książę Wilhelm Fryderyk Henryk (ur.1820r., zm.1879r.) i córka księżniczka Wilhelmina Maria Sophia Louisa (ur.1824r., zm.1897r.). Ostatecznie na mocy porozumienia rodzinnego z 1863r. bracia zrzekli się państwa stanowego Henryków (Herrschaft Heinrichau) na rzecz swojej siostry, księżnej Wilhelminy, małżonki Karola Aleksandra Augusta Johanna (ur.1818r., zm.1901r.) wielkiego księcia Sachsen-Weimar-Eisenach z linii ernestyńskiej dynastii Wettynów. W 1886r. sam majątek Henryków liczył 545ha, w tym 339ha pól uprawnych, 127ha łąk, 31ha pastwisk, 31ha lasów, 6ha stawów, 11ha gospodarstwa. W tym czasie w Henrykowie mieszkał generalny zarządca dóbr Bodemeyer. W 1897r. zgodnie z testamentem wielkiej księżnej Wilhelminy państwo stanowe Henryków jako fideikomis odziedziczył jej wnuk Wilhelm Ernest (ur.1876r., zm.1923r.). Do 1902r. posiadłość Henryków została powiększona do 836ha powierzchni, z czego 518ha stanowiły pola uprawne, 165ha łąki, 6ha stawy, 32ha lasy, 75ha przypadało na park, a 40ha zajmowały drogi, podwórza gospodarcze i nieużytki. Całkowita powierzchnia fideikomisu w 1909r. wynosiła 8672ha. Z tego majątek Henryków liczył 817ha. Zarząd tak rozległych włości mocno rozbudowano. Poza generalnym dyrektorem mieszkającym w Henrykowie, byli jeszcze inspektorzy administrujący poszczególnymi posiadłościami, a czasem na szczeblu pośrednim nadinspektorzy (oberinspektorzy) kontrolujący kilka majątków. Generalnymi dyrektorami byli między innymi: Bodemeyer (1886r.), Erberhardt (1894r., 1905r.), Lungershausen (1909r., 1912r.), Adolf Böhm (1917r.), Wilhelm Wolff (1921r., 1937r.). Funkcję zarządców majątku Henryków pełnili: inspektor Sauppe (1894r., 1902r.), inspektor Adolf Böhm (1905r.), inspektor Wilhelm Wolff (1909, 1912r.), administrator Klepp (1917r., 1921r.), administrator Müller (1926r.), administrator Fritsche (1930 i 1937r.). W 1923r. po śmierci wielkiego księcia Wilhelma Ernsta II włości odziedziczyła jego córka Zofia i synowie: Karol August, Bernard i Jerzy Wilhelm. W 1937r. państwo stanowe Henryków liczyło 7651,1ha. Powierzchnia posiadłości w samym Henrykowie wynosiła 439,5ha, w tym 184,1ha pól uprawnych, 92,7ha łąk i pastwisk, 12ha ogrodów owocowych i warzywnych, 7ha stawów, 90ha parku, 30,9ha lasów, 20,4ha gospodarstwa. Spadkobiercy Wilhelma Ernsta II pozostali właścicielami dóbr do końca drugiej wojny światowej. Następnie majątek przejęło państwo polskie. W latach 1945-1990 w pałacu funkcjonowało technikum rolnicze. Następnie budynek przekazano Kościołowi katolickiemu. Obecnie mieści się w nim między innymi Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne.
Pałac
Pierwotnie barokowy klasztor wzniesiony w latach 1681-1702 w miejscu wcześniejszych budowli zniszczonych w czasie wojny trzydziestoletniej. Przekształcony na książęcą rezydencję po 1810 roku. W XIX i XX wieku kilkukrotnie remontowany i przebudowywany. Pałac murowany, potynkowany, trzyskrzydłowy, założony wokół wewnętrznego dziedzińca zamkniętego z czwartej strony przez kościół. Skrzydła częściowo podpiwniczone, trzykondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi z powiekami. Skrzydło wschodnie przedłużone w kierunku południowym. Wewnętrzny dziedziniec otacza krużganek. Fasada (elewacja zachodnia) osiemnastoosiowa, zamknięta dwiema narożnymi sześciobocznymi wieżami nakrytymi cebulastymi hełmami z latarniami. Elewacje bogato dekorowane, o podziałach ramowych wykonanych za pomocą gzymsów, lizen i kompozytowych pilastrów. Okna w obramowaniach, z bogatymi nadokiennikami i płycinami. W fasadzie trzy wejścia ozdobione marmurowymi portalami. Układ wnętrz częściowo przekształcony, między innymi w trakcie przebudowy w XIX w. W pomieszczeniach przyziemia zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami i krzyżowe. We wnętrzach szczególnie godne polecenia są sala opata i refektarz, bogato zdobione dekoracją sztukatorską. W skrzydle południowym warta zobaczenia jest dwukondygnacyjna Sala Książęca ozdobiona polichromiami.
Na wprost fasady pałacu rozciąga się dziedziniec klasztorny otoczony oficynami i wozownią. Dziedziniec ozdabiają kolumna Trójcy Świętej z 1698r. i figura św. Jana Nepomucena z 1789r. Od południowego-zachodu do rezydencji przylega osiemnastowieczny ogród opacki, z oranżerią (1727r.) i letnim pawilonem (1727r.). Na wschód od pałacu znajduje się rozległy park krajobrazowy założony w latach 1863-1871. W parku zachowany grobowiec księcia Wilhelma Ernesta II. Od strony północnej do oficyn przylega dziedziniec folwarczny. Wśród otaczających go budynków mieszkalnych i gospodarczych warto zwrócić uwagę na pochodzący z XIV wieku dom czeladzi.
Obok pałacu drugim szczególnie cennym zabytkiem Henrykowa jest kościół Wniebowzięcia NMP. Ta pierwotnie gotycka budowla pochodząca z XIII wieku była wielokrotnie przebudowywana i przekształcana. Obecnie w jej wnętrzach dominuje barokowy i rokokowy wystrój. Wśród licznych cennych rzeźb i obrazów znajdują się dzieła Michaela Leopolda Willmanna (ur.1630r., zm. 1706r.) najwybitniejszego śląskiego malarza doby baroku.
Zabytki w Henrykowie
Do rejestru zabytków w Henrykowie wpisano kościół pomocniczy p.w. św. Andrzeja (30.09.1984r., nr rej.: 1047/WŁ); zespół klasztorny cystersów: kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Jana (25.11.1949r., nr rej.: 72), mauzoleum Piastów (6.11.1956r., nr rej.: 335), pomnik Świętej Trójcy (21.03.1950r., nr rej.: 155), klasztor (30.04.1980r., nr rej.: 742/WŁ), oficynę zachodnią (21.09.1981r., nr rej.: 865/WŁ), stajnie, mieszczące się w oficynie północnej (21.09.1981r., nr rej.: 866/WŁ), wozownię (21.09.1981r., nr rej.: 867/WŁ), szpital (21.09.1981r., nr rej.: 868/WŁ), szkołę (21.09.1981r., nr rej.: 864/WŁ), bramę Dolną (21.09.1981r., nr rej.: 873/WŁ), budynek bramny (21.09.1981r., nr rej.: 872/WŁ), bramę Górną (21.09.1981r., nr rej.: 874/WŁ), dom czeladzi (21.09.1981r., nr rej.: 875/WŁ), fragment obwarowań (21.09.1981r., nr rej.: 876/WŁ), zespół ogrodu opackiego, a w szczególności: pawilon ogrodowy (21.09.1981r., nr rej.: 869/WŁ), oranżerię (21.09.1981r., nr rej.: 870/WŁ), murowane ogrodzenie ogrodu (21.09.1981r., nr rej.: 871/WŁ), dom ogrodnika (31.03.1984r., nr rej.: 1014/WŁ); park krajobrazowy (1.02.1952r., nr rej.: 293); barokowy spichlerz przy ulicy Henryka Brodatego (21.09.1981r., nr rej.: 877/WŁ).
Informacje praktyczne i dojazd
W Henrykowie znajduje się stacja kolejowa, dzięki której do miejscowości można dotrzeć między innymi pociągami z Kłodzka i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Do stolicy Dolnego Śląska dobry dojazd zapewniają pociągi między innymi z Gliwic, Opola i Poznania. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK395 w stronę Ziębic. Ta ostatnia trasa prowadzi przez środek Henrykowa. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 170km. Zespół klasztorny cystersów wraz z pałacem znajduje się na lewo od głównej drogi. W Henrykowie przy głównej ulicy (DK395) można zaparkować samochód.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2013 r.
