Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Reńska Wieś
(nazwa niemiecka: Gieraltowitz, w latach 1936-1945 Gerolsdorf, Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Na terenie Górnego Śląska znajduje się kilka miejscowości o nazwie Gierałtowice. Trudności z identyfikacją uniemożliwiają przedstawienie najstarszych dziejów Gierałtowic w gminie Reńska Wieś. Początki wioski sięgają jednak przynajmniej pierwszej połowy XIV wieku. W 1340 roku jako świadek na dokumencie Mikołaja II, księcia opawskiego i raciborskiego, pojawił się Borsuta, właściciel Gierałtowic. Następnie miejscowość należała do niejakiego Miczki, znanego z pisma księcia Konrada II z 1380 roku. W 1418 roku Hanos, syn Jurka sprzedał Gierałtowice Henrykowi Działoś. Maciej Dobschütz (Dobczyc) wzmiankowany był jako właściciel wioski w latach 1532-1534. W drugiej połowie osiemnastego stulecia majątek w Gierałtowicach przejął baron generał von Sass, posiadający liczne włości w okolicach Koźla. Według źródła z 1783 roku należące do generała von Sassa Gierałtowice liczyły 244 mieszkańców. W wiosce znajdowały się: pański folwark, parafialny kościół katolicki, plebania, szkoła, 6 gospodarstw kmiecych, 23 gospodarstwa zagrodnicze i jeden wiatrak. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem majątku został Karol Reinhold von Tolgerlag (ur.1774r., zm.1816r.). Następnie dobra przeszły na własność porucznika Louisa von Gräve, wzmiankowanego w Gierałtowicach w 1830 i 1845 roku. W 1830 roku miejscowość liczyła 354 mieszkańców, w tym 6 ewangelików i 8 Żydów. W wiosce były 52 domy, katolicka szkoła, młyn, cegielnie i leśnictwo. Piętnaście lat później 48 domów zamieszkiwały 464 osoby, z tego 4 wyznania ewangelickiego. Ewangelicy podlegali parafii w Koźlu. W Gierałtowicach znajdował się kościół katolicki. Do miejscowej parafii należeli również mieszkańcy Kopaniny, Naczysławek i Przedborowej. W dokumentach z lat 1855-1861 jako właściciel majątku w Gierałtowicach występuje Pan Früson. W 1855 wioska liczyła 425 mieszkańców, a sześć lat później 487 mieszkańców, w tym 474 katolików i 13 ewangelików. W 1864 roku dobra rycerskie Gierałtowice nabył baron Hugo Julius von Eickstedt (ur.1832r., zm.1897r.), młodszy syn Friedricha Leopolda Gottlieba von Eickstedt ze Strzybnika i Antoniny z domu von Wittorf. Rok później Hugo Julius ożenił się w Dreźnie z Idą Nadieschdą Krohn (ur.1842r.), właścicielką majątku w Morzęcinie Wielkim (Gross Muritsch) w powiecie trzebnickim. Z małżeństwa tego na świat przyszła czwórka dzieci: Ida Nadieschda (ur.1867r.), Maria Nadieschda (ur.1868r.), Mathilde Nadieschda (ur.1870r.) i Hugo Eugen Dobslaff (ur.1873r.). W 1886 roku dobra rycerskie Gierałtowice wraz z folwarkiem Kopanina liczyły 650ha, w tym 514ha pól uprawnych, 20ha łąk, 94ha lasów, 22ha dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwem zarządzał inspektor Makulik. Na folwarku hodowano 43 konie, 157 sztuk bydła rogatego, 260 owiec i 30 świń. Z zabudowań przemysłowych wzmiankowano w Gierałtowicach gorzelnię. W 1887 roku w Gierałtowicach miał miejsce ślub Idy Nadieschdy z baronem Hansem von Reibnitz z Miejsca Odrzańskiego (auf Mistitz). W kolejnych latach dzierżawił on od teścia majątek w Gierałtowicach. Jako dzierżawca wzmiankowany był m.in. w księdze adresowej z 1894 roku. W tym czasie gospodarstwo prowadził inspektor Byka. W 1897 roku po śmierci ojca dobra przejął Hugo Eugen Dobslaff von Eickstedt. Nowy właściciel pełnił służbę wojskową i przeważnie przebywał w Berlinie. W latach 1902-1905 opiekę nad majątkiem sprawował inspektor Paul Wehowski. W 1905 roku powierzchnia dóbr wynosiła 664ha, w tym 490ha pól uprawnych, 42ha łąk, 100ha lasów, 1ha pastwisk, 1ha stawów, 2ha parku, 1ha ogrodu, 2ha grobli, 18ha dróg, 2ha wiat, 5ha nieużytków, podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo było nastawione na hodowlę bydła rasy holenderskiej i uprawę kukurydzy, buraków oraz ziemniaków. Pomiędzy 1905 a 1909 rokiem Hugo Eugen Dobslaff von Eickstedt wydzierżawił majątek w Gierałtowicach Antonowi Kuczce (ur.1858r., zm.1922r.). W kolejnych latach właściciel dóbr kontynuował karierę wojskową, służył m.in. w Neuhaus koło Paderborn. Anton Kuczka przynajmniej do 1917 roku dzierżawił całą posiadłość. Za jego rządów w gospodarstwie wzmiankowano hodowlę koni rasy oldenburskiej, bydła wschodniofryzyjskiego oraz hodowlę trzody chlewnej. Przed 1921 rokiem Hugo Eugen Dobslaff von Eickstedt zakończył karierę wojskową w stopniu majora i powrócił do Gierałtowic. W 1921 roku majątek liczył 652ha, w tym 488,5ha pól uprawnych, 22,5ha łąk, 112ha lasów, 1ha stawów, 2ha parku, 1ha ogrodu, 5ha łoziny, 18ha dróg i podwórzy gospodarczych. Anton Kuczka dzierżawił już tylko 275ha. Po śmierci Antona Kuczki w 1922 roku dzierżawcą został Karl Wilhelm von Prittwitz und Gaffron, właściciel posiadłości w Mienicach (auf Mühnitz) w powiecie trzebnickim. Hugo Eugen Dobslaff von Eickstedt zmarł pomiędzy 1926 a 1930 rokiem. Dobra w Gierałtowicach odziedziczył po nim baron Hubertus von Eickstedt. W latach 1930-1937 jako pełnomocnik Hubertusa von Eickstedta wzmiankowany był dr prawa Trabant von den Tann-Rathsamhaausen. W 1937 roku majątek liczył 300ha, w tym 243ha pól uprawnych, 15ha łąk, 11ha pastwisk, 1ha lasów, 1ha stawów, 2ha parku, 1ha ogrodu, 6ha łoziny, 20ha dróg i podwórzy gospodarczych. W dalszym ciągu 264ha wynajmował Karl Wilhelm von Prittwitz und Gaffron. Na folwarku hodowano konie rasy oldenburskiej, czarnobiałe krowy wschodniofryzyjskie, owce merynosy i świnie niemieckiej rasy szlachetnej. W gospodarstwie nadal działała gorzelnia. W 1945 roku posiadłość rodziny von Eickstedt przejęło państwo polskie. Folwark wraz z pałacem przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W czasach Polski Ludowej rezydencja została rozebrana.
Pałac
Początki dziejów rezydencji w Gierałtowicach nie są znane. Źródło z 1783 roku nie wspomina o pałacu w miejscowości, a jej właściciel generał von Sass miał siedzibę w pobliskich Borzysławicach. Pałac być może został ufundowany w pierwszej połowie XIX wieku przez Karola Reinholda von Tolgerlaga (zm.1816r.), który spoczywa na miejscowym cmentarzu. W Gierałtowicach na pewno mieszkał również kolejny właściciel majątku - Pan Früson, ponieważ na cmentarzu w miejscowości zachowała się płyta nagrobna jego zmarłego synka Oskara Heinricha Johanna (ur.2.03.1854r., zm.29.08.1854r.). Od 1864 roku dobra w Gierałtowicach należały do rodziny von Eickstedt. Za czasów Eickstedtów mogła mieć miejsce przebudowa rezydencji. Bryłą pałac w Gierałtowicach przypominał bowiem siedzibę w Rudniku, wiosce sąsiadującej ze Strzybnikiem, z którego pochodził Hugo von Eickstedt. Podobnie jak początki i przebudowy budynku równie niejasny jest jego koniec. Pałac najprawdopodobniej przetrwał drugą wojnę światową i został doprowadzony do ruiny i rozebrany w czasach Polski Ludowej. Obecnie nie ma po nim śladu. Wygląd budynku możemy częściowo odtworzyć na podstawie widokówki zamieszczonej na stronie www.dolny-slask.org
Pałac był murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym. Posiadał siedmioosiową fasadę, z centralnym trzyosiowym trzykondygnacyjnym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Główne wejście mieściło się na osi budynku i poprzedzone było schodami. Elewacje posiadały podziały ramowe. Na zdjęciu widoczne są gzymsy: miedzy kondygnacjami i wieńczący oraz lizeny, spośród których narożne były boniowane. Okna zapewne ozdabiały opaski.
Pałac w Gierałtowicach otaczał park krajobrazowy, po którym został niewielki zaniedbany zagajnik usytuowany w pobliżu kościoła parafialnego. Obecnie zabudowania dawnego PGR-u są własnością prywatną. Teren wokół ogrodzono.
Źródło fotografii pałacu:
http://dolny-slask.org.pl/762112,foto.html
Zabytki w Gierałtowicach
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Gierałtowicach.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Gierałtowic zapewniają autobusy firmy Arriva Sp. z o.o. z Kędzierzyna-Koźla, kursujące m.in. z Głubczyc, Kędzierzyna-Koźla, Polskiej Cerekwi, Raciborza i Wronina. Najlepsze połączenie jest z Kędzierzynem-Koźlem. Do stacji kolejowej w Koźlu można dotrzeć pociągiem np. z Gliwic, Opola lub Wrocławia. Z Koźla do dzielnicy Kędzierzyn kursują autobusy komunikacji miejskiej. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK408 w kierunku Kędzierzyna-Koźla, następnie najlepiej skręcić w lewo w DK425 w stronę Kuźni Raciborskiej. W Bierawie należy zjechać z tej trasy w prawo i dalej kierować się do Długomiłowic drogami lokalnymi przez Cisek, Sukowice. W centrum Długomiłowic trzeba przejechać na wprost przez skrzyżowanie z DK45 i wyjechać z miejscowości drogą prowadzącą do Gierałtowic. Odległość: w jedną stronę nieco ponad 45km. Nieistniejący pałac znajdował się na wschodnim krańcu miejscowości. Teren dawnego folwarku jest w dalszym ciągu wykorzystywany i ogrodzony. Resztki parku i miejsce po pałacu można zobaczyć tylko z większej odległości. Samochód można zostawić w bocznej drodze obok kościoła parafialnego.
Damian Dąbrowski
Wrzesień 2013r.
