Powiat kluczborski, gmina Kluczbork
(nazwa niemiecka: Schmardt, Kreis Kreuzburg)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wiadomość o Smardach pochodzi z 1383 r., kiedy to w źródłach wymieniony był Adam Kul (Keul). W XV w. właścicielem Smard był Jan Hof von Kantersdorf, starosta Namysłowa. W 1521 r. w dokumentach księstwa opolsko-raciborskiego pojawia się Jan Bierdski, właściciel Smard, prawdopodobnie informacja ta dotyczy Jana von Bischofsheima, do którego należały Bierdzany. Po jego śmierci majątek w Smardach przejął Jerzy von Skal. Następnie w 1530 r. Bartosz Krzencziessa otrzymał dyplom herbowy z predykatem „von Smardi und Barzdorf”. Po śmierci Bartosza w 1546 r. majątek odziedziczyli jego synowie Jan (zm. przed 1566 r.) oraz Jakub. Około 1650 r. część Smard była w rękach Zygmunta von Heydebranda, którego córka Anna Joanna (zm. 1696 r.) wyszła za Mikołaja von Frankenberg-Proschlitz (zm. 1699 r.) z Nasala i wniosła mu w wianie rodzinne dobra. Ten fragment Smard przeszedł następnie drogą małżeństwa do Frankenbergów z Domu Skorków i Ciarka. Inna część miejscowości należała do Jana Wolffa (1686-1756) z linii Frankenberg-Ludwigsdorf z Domu Wąsice. Właścicielem kolejnej części Smard był wzmiankowany Marcin Stwolinski. W 1726 r. Ernest Zygmunt von Dobritsch nabył od Henryka Godfryda von Naefe część majątku w Smardach. Pod koniec XVIII w. Skałągi oraz część Smard należała do rodu von Monsterberg und Muenckeau.
Istniejący pałac powstał w XIX w., być może w miejscu wcześniejszej budowli. Po drugiej wojnie światowej budynek należał do miejscowego PGR, który urządził w nim mieszkania dla pracowników. Z biegiem lat następowała powolna degradacja zabytków, ostatecznie pod koniec lat 90-tych został on opuszczony przez ostatnich mieszkańców. Neoklasycystyczny budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty dachami o niewielkim spadku. Pałac składa się z wyższej części środkowej i dwóch niższych skrzydeł po bokach. Fasada dziewięcioosiowa z centralnym ryzalitem, z portykiem wgłębnym i loggią na piętrze, zamkniętym niewielkim trójkątnym przyczółkiem. Elewacje zachowały ślady dawnych podziałów i zdobień: narożniki budynku boniowane, fragmenty boniowania pasowego, wydatne gzymsy międzypiętrowy i wieńczący, płyciny między oknami pierwszej i drugiej kondygnacji, trójkątne nadokienniki nad oknami na piętrze, kanelowane kolumny korynckie we frontowym ryzalicie. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią na osi. Na parterze znajduje się sala balowa o pow. 98 m2 oraz sala bankietowa o pow. 40 m2. Poza tym mniejsze pomieszczenia, na piętrze pokoje o pow. 25-50 m2.
Pałac w Smardach Dolnych jest własnością prywatną. Właściciel przeprowadził częściowy remont budynku (wymiana konstrukcji i pokrycia dachu, okien, instalacji) i obecnie próbuje go sprzedać. Pałac wraz z przylegającym do niego parkiem krajobrazowym o powierzchni 5 ha otoczony ogrodzeniem. Budynek można zobaczyć tylko z zewnątrz. W parku dominują drzewa liściaste: dęby szypułkowe i czerwone, robinie akacjowe, jawory, jesiony, klony, lipy drobnolistne i graby zwyczajne (które tworzą zachowaną fragmentarycznie aleję). Dość licznie występuje również sosna wejmutka. Wart szczególnej uwagi jest dąb szypułkowy o obwodzie 408 cm. W pobliżu pałacu dawne budynki gospodarcze, obecnie opuszczone.
Zespół pałacowy w Smardach Dolnych został wpisany do rejestru zabytków: pałac 17.11.1977 r. pod nr 2033/77, park 30.12.1983 r. pod nr 90/83.
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Smardów jest dość dobry dojazd komunikacją publiczną, w miejscowości znajduje się stacja kolejowa na linii Kluczbork – Wrocław. Z Tarnowski Gór lub Katowic można dojechać do niej z przesiadką w Kluczborku. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 do Tarnowskich Gór, następnie DK 11 w kierunku Poznania. Z Kluczborka należy wyjechać DK 42 w stronę Namysłowa, w miejscowości Stare Czaple trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę do Smardów Dolnych. Odległość: w jedną stronę około 115 km. Na miejscu samochód można zostawić na poboczu drogi dojazdowej do dawnego gospodarstwa rolnego.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2010 r.
