Powiat opolski, miasto Niemodlin
(nazwa niemiecka Falkenberg, Kreis Falkenberg)
Rys historyczny i stan obecny:
O początkach Niemodlina wiemy bardzo niewiele. Osada powstała na pewno znacznie wcześniej niż wskazuje na to pierwsza zachowana wzmianka z 1224 roku. O dużym znaczeniu Niemodlina świadczy założenie kasztelanii już w drugiej połowie XIII wieku oraz nadanie mu praw miejskich przed 1283 r. Miasto założono na planie wydłużonego owalu, z nietypowym rynkiem, który tworzy poszerzona główna ulica, zamknięta od zachodu kościołem, a od wschodu kompleksem zamkowym. W latach 1313-1460 Niemodlin było stolicą osobnego księstwa, należącego do bocznej linii Piastów opolskich. W tym czasie w miejscu drewnianego grodu kasztelańskiego wybudowano pierwszy murowany zamek, wzniesiony zapewne na planie prostokąta, z wieżą, fosą, murem kurtynowym i budynkiem mieszkalnym od południa. Zamek na przestrzeni wieków był wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany, zwłaszcza po 1532 roku, kiedy wraz z miastem znalazł się w rękach prywatnych. Wśród wielu rodów do których należał godne uwagi są rodziny von Pückler (XVI wiek), von Promnitz (XVII wiek) i przede wszystkim von Praschma (1774-1945). W 1552 r. na skutek pożaru, który objął całe miasto zniszczeniu uległ również gotycki zamek. Odbudowa rezydencji w stylu późnorenesansowym trwa wiele lat: 1573-77 budowa skrzydła południowego, 1589-92 budowa skrzydła zachodniego z wieżą bramną, około 1610 roku wzniesiono skrzydło północne z kaplicą oraz prawdopodobnie skrzydło wschodnie, a w narożach dziedzińca umiejscowiono cztery wieże klatek schodowych. Znaczną przebudowę, w stylu barokowym zamek przechodzi XVIII wieku. W wieku XIX zamurowano arkady dziedzińca, przekształcono szczyty skrzydła północnego, nadbudowano skrzydło zachodnie, kaplicę przebudowano w stylu neogotyckim, zamek otrzymał też nowe portale i kominki (1869-73). Zamek przetrwał drugą wojnę światową bez poważniejszych uszkodzeń. Władze Polski Ludowej początkowo umieściły w nim Państwowy Urząd Repatriacyjny. W latach 60-tych XX-wieku budynek przechodzi adaptacje na cele oświatowe. Po tym remoncie w zamku znalazło się liceum. Następnie zabytek przejęła szkoła podoficerska Wojewódzkiego Zarządu Zakładów Karnych. Ostatni zarządca zanim opuścił zamek, zdążył doprowadzić go do ruiny. Zniszczony budynek przez około dziesięć lat był własnością gminy Niemodlin, która nie miała pomysłu, ani możliwości finansowych na odrestaurowanie obiektu. Wreszcie w 1990 roku odsprzedała zamek miejscowemu biznesmanowi. Pierwszy prywatny właściciel posiadał zabytek przez szesnaście lat, niestety brak obiecanego wsparcia ze strony państwa oraz problemy w jakie popadła jego firma uniemożliwiły mu kapitalny remont. Odrestaurowana została oficyna, w której zamieszkał i kilka pomieszczeń zamku, reszta ogromnego budynku pozostała w fatalnym stanie. Zamek w Niemodlinie z zewnątrz prezentuje się jeszcze całkiem okazale, niestety mocne zewnętrzne mury ukrywają straszną prawdę o wnętrzach, gdzie większość pomieszczeń pozbawiona jest stropów, a więźba dachowa jest bardzo zniszczona. Właściciel nie ukrywał stanu obiektu i za niewielką opłatą pozwalał zwiedzić zamek. Niestety pod jego pieczą zamek poniósł kolejne poważne straty; w niejasnych okolicznościach zniknęły zabytkowe kominki, jedne z ostatnich ciekawych detali. W 2006 r. zamek został odkupiony przez łódzki Instytut Postępowania Twórczego, który założył Fundację Zamek Książąt Niemodlińskich, mającą odrestaurować zabytek. W 2009 r. trwały prace budowlane przy zabezpieczaniu najbardziej uszkodzonych fragmentów dachu i stropów, z zamku wywieziono również ogromne ilości gruzu, pamiątkę po ostatnim niezbyt szczęśliwym remoncie.
Późnorenesansowy zamek, wzniesiony na fragmentach gotyckich, z elementami późnobarokowymi i neogotyckimi. Murowany z cegły, potynkowany, częściowo podpiwniczony, wzniesiony na planie czworoboku, wokół wewnętrznego, prostokątnego, pierwotnie arkadowego dziedzińca. Skrzydło północne i południowe nakryte dachami mansardowymi, skrzydło wschodnie i zachodnie dachami siodłowymi. Fasada, elewacja zachodnia, jedenastoosiowa, z centralnie umieszczoną czterokondygnacyjną wieżą bramną. Dwie ostatnie kondygnacje wieży ośmioboczne, ozdobione dekoracją sgraffitową. Elewację zamykają szczyty skrzydeł północnego i południowego, podzielone gzymsami i zdwojonymi pilastrami, ujęte spływami. Elewacja południowa dziewięcioosiowa, z dobudowanym nowszym gankiem i tarasem ze schodami na osi. Elewacja północna z nieregularnym rytmem okien, wśród których wyróżniają się okna neogotyckiej kaplicy, zamknięte łukami ostrymi. Elewacja wschodnia również nieregularna, zamknięta szczytami powtarzającymi w uproszczeniu układ szczytów fasady. Dziedziniec za wyjątkiem skrzydła wschodniego, otoczony zamurowanymi arkadami krużganków, na parterze filarowych, w pozostałych kondygnacjach z kolumnami toskańskimi. W narożnikach dziedzińca wieże mieszczące klatki schodowe. Układ wnętrz jednotraktowy, pomieszczenia nakryte sklepieniami: kolebkowo-krzyżowymi, kolebkowymi z lunetami, nieckowymi oraz sufitami, z których część ozdobiona dekoracją stiukową. W skrzydle północnym kaplica o wysokości dwóch kondygnacji. Elewacje zachowały ślady dawnych zdobień, część okien w obramieniach uszatych.
Zamek otacza niewielki park krajobrazowy założony w II połowie XIX wieku w miejscu dawnej fosy. Od frontu, nad dawną fosą znajduje się kamienny most z pierwszej połowy osiemnastego stulecia, na jego balustradach umieszczono barokowe figury świętych: Floriana, Jana Chrzciciela, Antoniego i Jana Nepomucena. Wokół dziedzińca gospodarczego zachowane dawne stajnie i barokowa oficyna. Droga do zamku prowadzi przez budynek bramny, wzniesiony w II połowie XVIII wieku, przebudowany wiek później.
W Niemodlinie warto również zobaczyć gotycki kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, fragmenty murów miejskich, zabytkowe domy mieszkalne w centrum (XVIII-XIX w) oraz dawny arsenał, który znajduje się w podwórzu domu (ul. Nyska 7).
Informacje praktyczne i dojazd:
W Niemodlinie znajduje się zabytkowy dziewiętnastowieczny dworzec kolejowy, niestety od lat nie dojedzie się do niego żadnym pociągiem. Obecnie wybierającym się w podróż komunikacją publiczną do Niemodlina proponuję jechać pociągiem do Opola (bezpośrednie połączenie z Gliwic lub z przesiadką w Kędzierzynie-Koźlu), a następnie skorzystać z PKS-u, który na trasie Opole – Niemodlin kursuje stosunkowo często. Dojazd samochodem z Gliwic jest bardzo prosty, najlepiej jechać autostradą A4 do węzła Prądy, a dalej DK 46 w kierunku Nysy, droga ta prowadzi przez sam środek Niemodlina. W jedną stronę około 95 km. Na miejscu samochód można bez problemu zostawić na jednym, z licznych miejsc postojowych w centrum miasta. Zamek znajduje się tuż przy drodze i myślę, że nie da się przegapić jego ogromnej bryły, górującej nad resztą miejscowości.
Damian Dąbrowski
Wrzesień 2009 r.
