Powiat mikołowski, miasto
(nazwa niemiecka Orzesche, Kreis Pless)
Zabytki w Orzeszu
Do rejestru zabytków w Orzeszu zostały wpisane: kościół p.w. św. Wawrzyńca (nr rej.: 673/66 z 28.05.1966r.) oraz budynek wieży wodnej przy ulicy Dworcowej (nr rej.: A/1112/23 z 12.01.2023r.). Pozostałe obiekty wpisane do rejestru zabytków znajdują się w dzielnicach Orzesza, którym poświęcono osobne artykuły. Znacznie większa liczba zabudowań została umieszczona w ewidencji zabytków, m.in. zespół zabudowy stacji kolejowej Orzesze, zespół zabudowy dawnego folwarku, w tym budynek dawnego dworu (ul. Szklarska 1).
Najstarsze dzieje Orzesza nie są zbyt dobrze znane. Nazwa miejscowości pochodzi od orzecha wodnego rosnącego w stawach. Osada powstała zapewne nad zbiornikami wodnymi otoczonymi przez znaczne kompleksy leśne. Z 1228 roku pochodzi dokument, w którym wśród majątków klasztoru norbertanek w Czarnowąsach wymieniona jest wieś Ozriscu. Historycy nie są zgodni co do utożsamiania jej z Orzeszem, zwłaszcza, że w późniejszych wiekach nie ma żadnych powiązań między miejscowością a wspomnianym klasztorem. Obszar na którym powstało Orzesze w XIV i XV wieku znalazł się pod panowaniem książąt z dynastii Przemyślidów rządzących w księstwie raciborskim. W pochodzącym z 1445 roku dokumencie wystawionym dla księżnej Heleny raciborskiej wymieniony został właściciel wsi Jan z Orzesza. I jest to pierwsza pewna wzmianka na temat miejscowości. Księżna Helena (ur. przed 1390 r., zm. po 1449 r.), była bratanicą króla Polski Władysława Jagiełły i wdową po księciu Janie II Żelaznym (zm. 1424 r.). Otrzymała w dożywocie ziemię pszczyńską i był to początek wyodrębniania się tego obszaru z księstwa raciborskiego. Jan z Orzesza był jeszcze wzmiankowany w dyplomie z 1467 roku. W źródłach z połowy XV wieku wzmiankowano również spokrewnionego z nim Stefana Orzeskiego. Rodzina Orzeskich należała do znanych górnośląskich rodów. Jej siedzibą rodową była Syrynia koło Wodzisławia Śląskiego, a herbem Brochwicz. Nazwę ród przyjął jednak od miejscowości Orzesze. Kolejny przedstawiciele rodziny odnotowani byli w dziejach wsi w I połowie XVI wieku. W latach 1514-1520 Piotr Orzeski procesował się w Oświęcimiu z Brandysem z Grabszyc. W 1524 roku był sędzią ziemskim w Pszczynie. W urbarzu z księstwa pszczyńskiego z 1536 roku po raz kolejny został wymieniony Peter Orzeski von Mokre und Orzessy. Oznacza to, że w jego rękach znajdowała się również wieś Mokre. Być może dotyczy go również dokument z 1520 roku, według którego Piotr z Syryni, właściciel Mokrego, pełnił funkcję opiekuna nieletnich dzieci zmarłego Mikołaja Chudowskiego. Żonaty był z Magdaleną Porembską, której w 1562 roku zapisał wiano. Miał córkę – Katarzynę, żonę (x przed 1561 r.) Wacława Wiplara-Gardawskiego. W ten sposób jakiś dział Orzesza musiał przejść w ręce właścicieli Gardawic. Jak podaje Bogdan Kloch w „Dziejach Orzesza” w dokumentach z XVI wieku wzmiankowano jeszcze Stanisława Orzeskiego. Z kolei spis studentów krakowskich zawiera metryki Henryka Jana, syna Jana Orzeskiego (1459 r.) i Jana, syna Piotra Orzeskiego (1536 r.). W urbarzu z 1572 roku występuje Jerzy Orzeski. Z 1574 roku pochodzi informacja o Jerzym z Syryni, podsędku w państwie pszczyńskim, zapewne jest to ta sama osoba. Są to prawdopodobnie ostatnie dokumenty w których występują Orzescy.
Herb Orzeskich
Wspomniany wcześniej Wacław Wipler-Gardawski, syn Stanisława, był dwukrotnie żonaty. Po śmierci Katarzyny, córki Piotra Orzeskiego, około 1571 roku ożenił się z Zofią Woszczycką z Woszczyc. Część Orzesza mogła zresztą przejść w ręce Gardawskich już wcześniej. Bowiem przy Jakubie Dietmarowskim (Dziećmarowskim) z Brzezowic, znanym z dokumentów z lat 1543-1560, pojawia się informacja o jego żonie Katarzynie Gardawskiej (Wypler), córce Stanisława Wyplera z Gardawic koło Pszczyny i Uszyc koło Olesna, właściciela Orzesza.
Herb Gardawskich
Koniec XVI wieku to moment zainteresowania się miejscowością przez rodzinę von Trach. Wacław Wipler-Gardawski pozostawił kilkoro dzieci, w tym synów Stefana i Piotra. Około 1597 roku żoną Stefana została Anna von Trach, a żoną Piotra była Zuzanna von Trach. Rodzina von Trach już od kilku dekad rozbudowywała swoją pozycję w okolicy. W 1572 roku Jerzy Trach był właścicielem Zawady. Trachów wzmiankowano również w pobliskich Jaśkowicach, Mościskach i Zawiści.
Herb rodu von Trach Siebmacher`s grosses und allgemeines Wappenbuch. Der Adel des Königreichs Preussen, Nürnberg 1857.
W 1575 roku właścicielem Orzesza został Wawrzyniec Trach z Zawady. Z jego postacią wiąże się ważna inwestycja, w rezultacie której powstał najstarszy zabytek w miejscowości. Od początku istnienia Orzesze związane było z parafią w Woszczycach. W samym Orzeszu nie było kościoła. Przełom XVI i XVII wieku to czas niepokojów religijnych związany z rozwojem protestantyzmu w Niemczech i Czechach, w tym również w księstwach śląskich. Wawrzyniec Trach zapewne pod koniec stulecia przeszedł na protestantyzm. Mogło to wpłynąć na jego decyzję ufundowania w 1590 roku kościoła w Orzeszu. Świątynię wzniesiono na Wzgórzu św. Wawrzyńca położonym około 0,8 kilometra na wschód od centrum wsi. Lokalizacja kościoła jest dość zaskakująca. Jego położenie za wioską było raczej niewygodne, być może w coraz bardziej niespokojnych czasach zadecydowały o tym walory obronne tego miejsca. Kościół był otoczony murem. W gotycko-renesansowym wnętrzu świątyni zachowała się loża kolatorska, herby fundatorów oraz majuskułowa inskrypcja fundatorska w języku morawskim „Wawrzin Trach z Breziho a na Orzessi a Zawapte / Anna Maria z Trachowna rozena Frankenberkowa z Proslicza”.
Kościół p.w. św. Wawrzyńca w Orzeszu
Orzesze na mapie Andreasa Hindenberga z 1636 roku
W czasie wojny trzydziestoletniej w 1628 roku kościół został przejęty przez katolików i stał się filią parafii w Woszczycach. Z kościołem wiąże się pewna legenda. Otóż miał istnieć tunel łączący świątynię z zamkiem w Chudowie. Jest to niestety nierealne. Po pierwsze do zamku w Chudowie jest około 10 kilometrów. Po drugie właściciele zamku nie byli związani z kościołem w Orzeszu. Może jednak w legendzie być ziarno prawdy. Tunel prędzej mógł łączyć kościół z rezydencją w Orzeszu. Wykonanie tunelu o długości 800-1000 metrów wydaje się dużo bardziej realne. Oczywiście koszty budowy takiego tunelu i problemy techniczne i tak byłyby duże. Tunel jednak miałby jakiś sens. Umożliwiałby skryte wyjście z dworu do położonego za miejscowością kościoła. A właściciele dworu byli fundatorami świątyni. Możliwe również, że podziemia znajdujące się w pobliżu kościoła to po prostu pozostałości krypt. Właściwie nie wiemy gdzie byli pochowani właściciele miejscowych dóbr rycerskich. W źródłach z przełomu XVI i XVII wieku występują Jan i Bernhard Trach, spokrewnieni z Wawrzyńcem. Jan Trach w 1599 roku był właścicielem Mościsk, a w dokumencie został zapisany jako pan na Orzeszu. Z kolei Wawrzyńca Tracha wymieniono jeszcze w źródłach w 1624 i 1628 roku. Dokument z tego ostatniego dotyczy sprzedaży Orzesza Andrzejowi Zborowskiemu. Na temat Zborowskich w Orzeszu nie zachowały się inne wzmianki. Ich związek z miejscowością musiał być epizodyczny, podobnie jak Mikołaja Pogorskiego wymienionego w urbarzu z 1572 roku jako właściciel jednej z posiadłości na terenie wsi. W drugiej połowie XVII wieku Orzesze przejęli Kamieńscy ze Świętochłowic.
Herb Kamieńskich ze Świętochłowic
Za ich rządów utrzymał się podział miejscowości na kilka działów. Jan Kamenski ze Świętochłowic w 1652 roku był właścicielem majątków w Boguckiej Kuźnicy, Orzeszu i Brwinowie (?). W 1659 roku podpisał intercyzę małżeńską z Dorotą z domu Welczek z Dębieńska Wielkiego. W 1685 roku jedne z dóbr należały do Jana Franciszka Kamieńskiego, który następnie przekazał trzem młodszym braciom jakiś majątek w Orzeszu. Jeden z nich, Jerzy Kamieński pojawiał się w dokumentach do 1715 roku. W tym czasie inna posiadłość należała do Jerzego Wacława Pelchrzima. W 1719 roku właściciel dworu w Orzeszu, hrabia Johannes Franziskus Kamieński, wybudował na wschodnich brzegach rzeki Bierawki hutę szkła, do której zatrudnił mistrza szkła z Kłodzka lub Opola. Była to wówczas druga huta szkła na Górnym Śląsku, po wybudowanej w 1692 r. hucie szkła w Mokrem.
Mapa Orzesza z XVII wieku. Źródło: https://www.facebook.com/groups/1339969412707794/ (dostęp: 28.08.2024r.)
Istnienie dwóch majątków z rezydencjami w Orzeszu potwierdza pochodząca z XVIII wieku mapa na której zaznaczono dwa dwory. Jeśli mapa dokładnie przedstawia ich lokalizację obydwie siedziby znajdowały się w centrum wioski, w pobliżu rzeki Bierawki, po jej dwóch różnych stronach.
Mapa datowana na latach 1736-1746. Homann Erben, Atlas Silesiae Id Est Ducatus Silesiae Generaliter Quatuor Mappis Nec Non Specialiter XVI Mappis Tot Principatus Repraesentantibus Geographice Exhibitus, Nüremberg 1750.
Ponieważ żaden z budynków nie przetrwał trudno coś pewnego napisać na temat ich pochodzenia oraz wyglądu. Warto jednak poszukać analogii w pobliżu. Zacznijmy od warunków geograficznych. Obszar na którym założono Orzesze jest dość mocno urozmaicony jeśli chodzi o rzeźbę terenu. Na jednym ze wzniesień wybudowano przecież kościół. Dlaczego zamiast świątyni nie powstał tam dwór ? Kościół ufundował w 1590 roku Wawrzyniec Trach. Wcześniej majątek długo należał do rodu Orzeskich. Jeśli Tracha stać było na budowę kościoła gdyby potrzebował wzniósłby również siedzibę. Nie musiał jednak tego robić bo zapewne wraz z majątkiem przejął istniejącą rezydencję Orzeskich. Oznacza to, że początki dworu to przynajmniej I połowa XVI wieku. Tak się szczęśliwie składa, iż z tego okresu zachowały się ruiny zamku w pobliskim Chudowie. Zamek ten również nie został zbudowany na wzniesieniu, a jego funkcje obronne związane były z ukształtowaniem otoczenia za pomocą stawów, mokradeł oraz fosy. Możliwe więc, że sytuacja w Orzeszu była bardzo podobna. Właściciele majątków zdecydowali się wybudować siedziby w pobliżu rzeki i być może chociaż jedna z nich była zamkiem typu nizinnego, wieżą mieszkalną otoczoną fosą, albo tzw. dworem nawodnym. Z biegiem czasu zmieniało się przeznaczenie obiektów, ich funkcje obronne przestały mieć znaczenie. Zmieniło się także środowisko geograficzne wokół, zapewne obniżył się poziom wody w rzece, zlikwidowano część stawów, mokradeł. Funkcjonujące przez kilka wieków dwory były też wielokrotnie przebudowywane. Jedna z nielicznych zachowanych rycin sugeruje, że dłużej istniejący dwór był kilkuskrzydłowym budynkiem, nakrytym wysokim dachem. W jego bryle wyraźnie widoczna była wieża. Według współczesnych map położony był on na wysokości około 281-293 m n.p.m. Koryto rzeki Bierawki w tym miejscu jej biegu jest usytuowane około 276-281 m n.p.m. Więc jednak trochę niżej. Ta rezydencja znajdowała się na niewielkim wzniesieniu ponad rzeką, w związku z czym raczej nie mogła być dworem nawodnym. Jednym z działów rycerskich wioski w 1697 r. władał Henryk Twardawa. W 1698 roku przeprowadził on remont kościoła, który wcześniej mocno podupadł. Dzięki staraniom Henryka Twardawy wprowadzono zwyczaj odprawiania w kościele nabożeństw trzy razy w roku. Musiał on władać działem do którego należał patronat nad kościołem.
Herb rodziny Twardawa
W połowie XVIII wieku doszło do konsolidacji dóbr w rękach rodziny von Woisky i odtąd właścicielom miejscowości wystarczała jedna rezydencja. Druga w tym czasie została rozebrana. Nie ma jej już na mapie majora Wredego z 1747 roku.
Fragmenty mapy majora Chrystiana Friedricha von Wrede z 1747 roku, pruskiego inżyniera, kartografa. Źródło: https://www.facebook.com/groups/1339969412707794/ (dostęp: 28.08.2024r.)
Trudno powiedzieć nawet gdzie się znajdowała. Analizując mapy miejscowości z kolejnych stuleci mam teorię, że w miejscu dworu i folwarku obecnie znajduje się kościół i cmentarz ewangelicki. Otóż na mapie z XVIII wieku siedziba szlachecka zaznaczona jest na północnych brzegu rzeki Bierawki. Kiedy po połączeniu majątków w jednych rękach przestała być potrzebna i została rozebrana, to sam teren zapewne pozostał w rękach właścicieli dóbr rycerskich. I dlatego nie został zabudowany przez indywidualnych rolników. Na początku XX wieku protestanccy von Thiele-Wincklerowie mogli podarować parcelę pod budowę kościoła oraz nowy cmentarz dla ewangelików. Samą świątynię ufundowali natomiast Hegenscheidtowie właściciele włości w Zawiści i Ornontowicach.
Stan obecny: kościół ewangelicki, cmentarz, ich otoczenie, dolina rzeki Bierawki w pobliżu kościoła – widok z zachodniego brzegu, gdzie w I połowie XVIII wieku zaznaczono dwór
Jak podaje Zimmermann w opisie wsi z 1783 roku właścicielką Orzesza była Pani Maria Elisabeth von Woysky. W miejscowości znajdowała się pańska siedziba, 2 folwarki, owczarnia, huta szkła, gospodarstwa 4 kmieci oraz 26 zagrodników. Orzesze liczyło ledwie 142 mieszkańców. W wiosce znajdował się także kościół katolicki, ale nabożeństwa odprawiane w nim były tylko w określonych porach roku. Poza tym w Orzeszu działał kamieniołom, z którego Pszczyński Pan Stanowy bezpłatnie kruszył kamienie na budowę zamku. Pierwsze informacje o rodzinie Woisky w Orzeszu pochodzą z połowy XVIII wieku. Według opisów z mapy Wredego z 1747 roku wieś była jej własnością. Rodzina Woyski to stara górnośląska szlachta, używająca pochodzącego z Moraw herbu Wieniawa. Ród był znany od początku XV wieku, a nazwę przyjął od majątku w miejscowości Wojska koło Tarnowskich Gór. Z czasem posiadł rozległe dobra w okolicach Kluczborka, gdzie podzielił się na kilka linii. W 1525 roku przedstawiciele domu Szymonków sprzedali posiadłość i przenieśli się na Górny Śląsk. To zapewne ich potomkowie trafili do Orzesza.
Herby rodziny Woisky
Źródła genealogiczne dostarczają na ich temat dodatkowych informacji. Helena Marianna von Larisch (ur. 1712 r., zm. 1788r.), w 1740r. poślubiła Karola Joachima von Wrochen und Reptau (ur. 1676 r., zm. 1745 r.), właściciela Czerwięcic, a w 1745 r. ponownie wyszła za mąż za Krzysztofa Henryka von Woiski na Orzeszu. Drugie źródło podaje wdowa Maria Helene von Woyscky und Wissendorf, z domu von Larisch, wdowa po pierwszym mężu von Wrochem, zmarła 13.05.1788r. Jak widać zapisy imion się zmieniają, być może jest to ta sama osoba, o której wspomina Zimmermann w 1783 roku. E. v. Czihak w „Schlesische Gläser” pisze o hucie szkła w Orzeszu. Uznaje ją za jedną z najstarszych hut szkła na Górnym Śląsku i podaje, że w 1763 roku należała do pana von Woisky'ego, który współpracował z mistrzem szkła i trzema czeladnikami. Zapewne chodzi mu o Krzysztofa (Christopha) von Woyska, męża Heleny z domu von Larisch. Pozwala to przesunąć datę jego śmierci na po 1763 roku. Synem z tego małżeństwa mógł być Karl Heinrich von Woisky (zm. 22 sierpnia 1789 roku), od 1777 roku mąż Charlotte Helene (ur. 1753 r., zm. 16 stycznia 1788 r.) z domu von Schweinichen. Z nieznanych przyczyn Zimmermann nie wymienia go jako posiadacza majątku, być może należał do jego matki, po której otrzymał go w spadku dopiero w 1788 roku. Rok wcześniej Karol von Lebinski występuje jako świadek przy sporządzeniu testamentu w Orzeszu koło Pszczyny. Co ma zapewne związek z sytuacją w rodzinie von Woysky. Lata 1788-1789 były dla niej szczególnie trudne, w krótkim czasie zmarły trzy osoby. Ostatni znany z imienia przedstawiciel tego rodu do którego należał majątek w Orzeszu to Karl von Woysky, zmarły przed 1830 rokiem. W opisie Orzesza z 1830 roku Knie podaje jako właścicieli dóbr spadkobierców von Woysky i von Fragsteina. Czyni to bez podziału na posiadłości, np. Dolną i Górną, jak to ma u niego miejsce w innych miejscowościach. Oznacza to, że włości w Orzeszu były jedne, tylko miały kilku właścicieli. Zapewne rodzina von Woysky znajdowała się już w tarapatach finansowych - które wkrótce miały doprowadzić do ostatecznego pozbycia się całej posiadłości – i sprzedała część gruntów. Mimo to w książce „Dzieje Orzesza” podano informację o dwóch działach, z których jeden miał należeć do rodziny von Fragstein. Co ciekawe autor powołuje się w przypisach na informację z Knie (str. 105).
Herby von Fragstein
Wracając do samego opisu z 1830 roku w Orzeszu wymieniono 78 domów, pałac, 550 mieszkańców, w tym 75 ewangelików i 15 Żydów. W wiosce znajdował się kościół katolicki należący do parafii Woszczyce, katolicka szkoła, młyn wodny, leśniczówka, huta szkła, kopalnia. Część wsi stanowiła kolonia Bukowina z 13 domami i 39 mieszkańcami.
Orzesze na mapie z 1828 roku. Źródło pochodzenia mapy Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze.
W 1836 roku dobra rycerskie obejmujące Orzesze i Jaśkowice nabył Franz Winckler (ur. 1803 r., zm. 1851 r.), urzędnik, przemysłowiec, posiadacz ziemski. Rozbudowywał on swój majątek dzięki korzystnym inwestycjom oraz drugiemu małżeństwu z Marią Aresin, wdową po miechowickim przemysłowcu Franzu Aresinie. W 1840 roku otrzymał tytuł szlachecki. W 1845 roku w Orzeszu wzmiankowano 65 domów, pałac, 1079 mieszkańców, w tym 159 ewangelików, 14 Żydów, 1 katolicki kościół podległy parafii w Woszczycach- przy czym część mieszkańców Orzesza należała do parafii w Wielkim Dębieńsku w powiecie rybnickim – młyn wodny, leśniczówkę i gorzelnię. Od 1821r. działa katolicka szkoła, wspólna dla Orzesza, Jaśkowic i Zawady. Franz von Winckler w 1846 roku sprzedał część swoich włości obejmujących Orzesze i jego okolice pruskiemu następcy tronu księciu Wilhelmowi Pruskiemu (ur. 1797 r., zm. 1888 r.) i jego bratu księciu Karolowi Pruskiemu (ur. 1801 r., zm. 1883 r.). W rękach Hohenzollernów dobra pozostały ledwie trzy lata. W 1849 roku odkupił je od nich Franz von Winckler. Być może wspomniane transakcje sprzedaży były formą współpracy Wincklera z pruską rodziną królewską. Franz von Winckler zmarł w 1851 roku. Dwa lata później zmarła jego druga żona Maria (ur. 1789 r.) z domu Domez, po pierwszy mężu wdowa Aresin. Wtedy to wszystkie posiadłości, w tym Orzesze, otrzymała w spadku córka von Wincklera z pierwszego małżeństwa Waleska (ur. 1829 r., zm. 1880 r.). W 1854 roku mężem Waleski został pruski podporucznik Hubert von Tiele. Otrzymał on zgodę na połączenie nazwiska i herbu żony, w ten sposób zapoczątkowując znany ród von Tiele-Winckler.
Herb rodu von Tiele-Winckler
Rodzina ta szybko pomnażała majątek, z jednej strony rozbudowując posiadane zakłady przemysłowe, z drugiej nabywając liczne dobra ziemskie. Centrum ich włości i siedzibą były Miechowice koło Bytomia. Za rządów Wincklerów następował dalszy rozwój przemysłowy Orzesza, natomiast majątek ziemski stracił na znaczeniu. Czasy von Tiele-Wincklerów to moment w którym doszło rozbiórki drugiej rezydencji w Orzeszu. Dwór został po raz ostatni wymieniony w opisie miejscowości z 1845 roku. Widnieje jeszcze na litografii prezentującej Orzesze pochodzącej z lat 50. lub 60. XIX wieku.
Litografia pochodzi z zasobów Stowarzyszenia Miłośników Miasta Orzesze
Na mapie miejscowości z 1884 roku już go nie ma, a w jego miejscu znajduje się stojący do dziś znacznie mniejszy budynek, pełniący zapewne funkcję rządcówki dla administratora folwarku.
Dawna rządcówka, następnie leśniczówka. Dwa pierwsze zdjęcia pochodzą z I połowy XX wieku. Źródła fotografii: https://fotopolska.eu/ oraz https://www.facebook.com/SMMOrzesze/ (dostęp: 28.08.2024r.).
W archiwum Tiele-Wincklerów w Katowicach zachowały się dokumenty gospodarcze. Brak natomiast informacji o rezydencji. Biorąc pod uwagę, że Waleska i Hubert von Tiele-Winckler posiadali siedzibę w rozległym pałacu w Miechowicach, dwór w Orzeszu nie miał dla nich znaczenia. Budynek był zapewne bardzo stary, jego historia mogła sięgać przełomu średniowiecza i renesansu. Już wcześniej, przynajmniej od 1836 roku nie był użytkowany przez właścicieli majątku. Mogło to tylko pogorszyć jego stan techniczny. Właściciele zamiast przeprowadzać kosztowny remont dużego i nieużytecznego dla nich obiektu, woleli go rozebrać i zastąpić nowszym oraz znacznie mniejszym. Takie rzeczy zdarzały się w XIX wieku częściej niż nam się wydaje, mniej więcej w tym samym czasie rodzina Henckel von Donnersmarck, inni znani śląscy posiadacze ziemscy i przemysłowcy, rozebrała zamek w Zabrzu.
Uprzemysłowienie i rozwój Orzesza w XIX wieku dobrze oddaje skokowy wzrost liczby mieszkańców: 142 w 1783 roku, 550 w 1830 roku, 1079 w 1845 roku, 1741 w 1855 roku, 1846 w 1861 roku. W 1872 roku w imieniu Pani Waleski von Tiele-Winkler z Miechowic dobrami zarządzał jako generalny pełnomocnik radca Friedrich Wilhelm Grundmann (ur. 1804 r., zm. 1887 r.) z Katowic. W 1876 roku generalnym pełnomocnikiem był już radca górniczy Karl Mauve, dyrektor rozległych majątków przemysłowo-ziemskich Tiele-Wincklerów. W 1880 roku po śmierci małżonki jedynym właścicielem włości został Hubert Gustaw Wiktor von Tiele-Winckler (ur. 1823 r., zm. 1893 r.). W 1886 roku dobra rycerskie Orzesze z folwarkami Jaśkowice i Olschina liczyły 1013ha, w tym 347ha pól uprawnych, 52ha łąk, 586ha lasu, 28ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Generalny pełnomocnikiem pozostawał Karl Mauve. Na terenie dóbr działała kopalnia oraz piece wapiennicze. Na folwarkach hodowano konie, bydło oraz trzodę chlewną. Zrezygnowano z hodowli owiec wzmiankowanej do lat 60. XIX wieku. W 1892 roku Hubert von Tiele-Winckler uzyskał od księcia meklemburskiego zatwierdzenie utworzenia majoratu, obejmującego śląskie posiadłości, w tym Orzesze. Rok później po śmierci ojca fideikomis odziedziczył Franz Hubert von Tiele-Winckler (ur. 1857 r., zm. 1922 r.). W 1894 roku funkcję generalnego pełnomocnika pełnił generalny dyrektor Kleiner z Katowic. Majątek Orzesze miał powierzchnię 794ha, w tym 209ha pól uprawnych, 26ha łąk, 525ha lasu, 25ha pastwisk, 9ha gospodarstwa. Działał kamieniołom piaskowca, kopalnia węgla, fabryka szkła i cegielnia. Zaznaczono, że ta ostatnia nie była własnością posiadacza dóbr rycerskich. Pola dzierżawił niejaki Koslowski. Jako część śląskiego fideikomisu Tiele-Wincklerów wymieniono sąsiednie majątki: Jaśkowice 141ha, Woszczyce 1614ha, Zawadę 470ha.
Zarząd dóbr von Tiele-Wincklerów w dworze w Katowicach
Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dw%C3%B3r_Tiele-Winckler%C3%B3w_w_Katowicach (dostęp: 28.08.2024r.)
W kolejnych latach w ramach reorganizacji zarządzania dobrami Franz Hubert utworzył Państwo Stanowe Woszczyce, będące częścią fideikomisu. W skład państwa początkowo weszło pięć majątków: Jaśkowice, Orzesze, Woszczyce, Zawada oraz Palowice w powiecie rybnickim. Generalnym pełnomocnikiem był generalny dyrektor radca sądowy dr Eckardt zamieszkały w pałacu w Katowicach. Wzmiankowano także nadleśniczego Düesberga z Woszczyc oraz 4 leśniczych. Majątek Orzesze liczył 772ha, w tym 48ha pól uprawnych, 23ha łąk, 2ha pastwisk, 670ha lasu, 8ha wody, 21ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Kamieniołomy piaskowca były oddane w dzierżawę. Grunty rolne i stawy dzierżawił Max Kozlowski z Zawady. W kolejnych dekadach powierzchnia dóbr ulegała niewielkim przekształceniom. Kilka zmian warto jednak odnotować. Zaczynając od miejsca zamieszkania właściciela. Franz Hubert wyprowadził się z rezydencji rodziców w Miechowicach do pałacu w Mosznej, zdecydowanie dalej od przemysłowego obszaru na Górnym Śląsku. Z czasem przeprowadzka dotknęła także zarząd dóbr. Dyrektor radca sądowy dr Eckardt pozostał na stanowisku do około 1905 roku. Następnie jego miejsce zajął Engel. Franz Hubert hrabia von Tiele-Winckler posiadał również majątek w Kujawach koło Mosznej, gdzie sam mieszkał i tam przed 1909 rokiem przeniósł zarząd majątków.
Pałac w Kujawach, kolejne miejsce funkcjonowania zarządu dóbr rodu von Tiele-Winckler
W latach 1912-1917 jako generalnego pełnomocnika wzmiankowano asesora von Garnier z Kujaw. W kolejnych latach osoby pełniące tą funkcję nie były już wymieniane, być może ją zlikwidowano. Dobra ziemskie wokół Orzesza należące do Tiele-Wincklerów obejmowały głównie lasy. Stąd w ich zarządzaniu zapewne ważną rolę spełniali urzędnicy pełniący funkcję nadleśniczego w Woszczycach. Byli to: w 1902 roku Düesberg, w 1905 roku Otto, w 1909 roku Piest, w latach 1912-1937 Krüger. Warto zwrócić uwagę na to jak długo pełnił funkcję ten ostatni. W opisach majątku Orzesze kamieniołom piaskowca pojawia się po raz ostatni w 1905 roku. Dzierżawił go wtedy Ad. Domin. Zapewne w kolejnych latach kamieniołom ostatecznie został zlikwidowany. Być może przez jakiś czas jeszcze lokalna ludność nielegalnie pobierała z niego kamień. Właściciele dóbr nie tylko kamieniołom oddawali w dzierżawę. W latach 1902-1909 dzierżawcą części pól, łąk i stawów (250ha) był Heinrich Marbach z domeny w Zawadzie. W 1912 roku 194,4ha pól i łąk wynajmował Fritz Fiebig, dzierżawca domeny z Zawady. We wpisach z kolejnych lat brak już wzmianek o następnych dzierżawcach, prawdopodobnie zrezygnowano z tej formy gospodarowania majątkiem. W Orzeszu w ramach dóbr Tiele-Wincklerów funkcjonowała leśniczówka podległa pod zarząd w Woszczycach. Funkcję tutejszego leśniczego w latach 1909-1917 pełnił Herzog. We wpisach z lat 1921-1937 nie podano nazwiska leśniczego. By nie zanudzać kolejnymi danymi napiszę krótko, że wykorzystanie gruntów majątku Orzesze nie ulegało specjalnym zmianom. Warto podkreślić, że poza gospodarką leśną ważną rolę odgrywała hodowla ryb w miejscowych stawach. Podkreślano to we wpisach z lat 1905-1930. W 1921 roku Państwo Stanowe Woszczyce wchodzące w skład fideikomisu składało się z sześciu majątków: Gardawice (956,4ha), Jaśkowice (162,8ha), Orzesze (765,7ha), Woszczyce (1944,6ha), Zawada (439ha) i Palowice (929,5ha) w powiecie rybnickim. Całkowita powierzchnia wynosiła 5197,6ha. Posiadłość Orzesze jako wspomniano liczyła 765,7ha, w tym 36,7ha pól uprawnych, 21,2ha łąk, 7,3ha pastwisk, 674,5ha lasu, 7,5ha wody, 1,2ha ogrodu, 17,3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1922 roku po śmierci Franza Huberta majorat objął jego jedyny syn Claus-Hubert Wilhelm Adam von Tiele-Winckler (ur. 1892 r., zm. 1938 r.). Od 1922 roku należące do niego posiadłości położone były na terenie dwóch państw – Polski i Niemiec. Majątki wchodzące w skład Państwa Stanowego Woszczyce znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej. Z czasem w latach 30. dobra Tiele-Wincklerów zostały zreorganizowane. Ostatecznie w 1937 roku Państwo Stanowe Woszczyce obejmowało pięć majątków: Gardawice, Orzesze, Woszczyce, Zawadę i Zawiść. Ich całkowita powierzchnia wynosiła 5115,8ha. W tym Gardawice 655,5ha, Orzesze 985ha (37,2ha pól uprawnych, 34ha łąk, 9,2ha pastwisk, 867,5ha lasu, 8,3ha wody, 1,2ha ogrodu, 27,6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków), Woszczyce z Palowicami z powiatu rybnickiego 2871,2ha, Zawada 366,2ha, Zawiść 237,9ha.
Rezydencja rodu von Tiele-Winckler w Mosznej
W księgach adresowych z I połowy XX wieku w przypadku dóbr rycerskich Orzesze podkreślano w majątku znaczenie lasów oraz stawów. Obecnie mieszkańcom Orzesza stawy kojarzą się z zupełnie innymi lokalizacjami. Dziś z trudem w dolinie rzeki Bierawki odnajdziemy pozostałości dawnych stawów liczących pierwotnie ponad 8ha powierzchni. Zdjęcia od ulicy Dolnej, gdzie w dolinie rzeki powstają obecnie nowe zabudowania.
Warto zauważyć pewne problemy finansowe Tiele-Wincklera w latach 30. XX wieku i częściową wyprzedaż majątku. O ile całkowita powierzchnia dóbr niewiele spadła, to stało się to jedynie dzięki włączeniu posiadłości w Zawiści. Majątki w Gardawicach i Zawadzie zostały wyraźnie zmniejszone. Wielkość włości w Orzeszu i Woszczycach zaburzyło włączenie do tych pierwszych Jaśkowic, a do drugich Palowic. Claus Hubert zmarł bezpotomnie w 1938 roku jako ostatni męski przedstawiciel tej linii Tiele-Wincklerów. Zgodnie z rodzinnym porozumieniem właścicielem fideikomisu został Günther von Tiele-Winckler z linii Vollratsruhe. Dobra pozostały w jego rękach do 1945 roku. W czasach Polski Ludowej zostały przejęte przez państwo polskie. Po 1945 roku część zabudowań dawnego majątku w Orzeszu została wyburzona. Dzisiaj pozostałe obiekty znajdują się w rękach prywatnych. Część z nich przeszła ostatnio generalny remont powiązany z przebudową. Wśród zabudowań folwarcznych uwagę zwraca dobrze zachowany drewniany spichlerz. Jedna a teorii głosi, że w pobliżu spichlerza miał znajdować się drugi dwór w Orzeszu. Moim zdaniem dwory nie byłby położone tak blisko siebie. Na dodatek mapa z 1750 roku jedyna na której są zaznaczone obydwa wyraźnie zaznacza, że są na dwóch różnych brzegach Bierawki. Moim zdaniem przy dworze na wschodnim brzegu Bierawki były po prostu dwa dziedzińce folwarczne. Starszy położony bliżej dworu, wraz z nim rozebrany, znajdował się na terenie dzisiejszego targowiska. Młodszy majdan przetrwał do dziś za wyjątkiem jednego budynku w jego północnej pierzei. Część osób uważa, że rozebrany obiekt to drugi dwór orzeski, według mnie mógł to być budynek mieszkalny, ale pełniący funkcję oficyny dworskiej.
Zachowane zabudowania pofolwarczne w ostatnim czasie mocno przebudowane. Własność prywatna.
Położony w ich pobliżu kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny
Siedzibę inspektora majątku otacza niewielkie zadrzewienie, zapewne pozostałość po parku i ogrodzie, pierwotnie towarzyszących rezydencji. Część tego zadrzewienia to publiczny skwer, część znajduje się na prywatnej posesji. Uwagę przyciągają pojedyncze okazy liściastego starodrzewu, między innymi wiekowe dęby szypułkowe oraz wiązy górskie – jeden z nich ma status pomnika przyrody. Obszar dawnego majątku w części zachodniej uległ sporym przeobrażeniom. Obecnie z znacznej części zajmuje go wybrukowany plac targowiska.
Skwer miejski w Orzeszu, fragment dawnego parku
Na tle opisywanej historii majątków niejasne są dzieje budynku przy ulicy Szklarskiej 1. Został on wpisany do gminnej ewidencji zabytków jako dawny dwór w zespole folwarcznym. Budynek miał zostać wzniesiony w połowie XIX wieku. Poprzedza go niewielki dziedziniec zamknięty po bokach zabudowaniami mieszkalno-gospodarczymi i otwierający się w kierunku ulicy Szklarskiej. Obiekt został wzniesiony na rzucie prostokąta, jest podpiwniczony, parterowy, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym wykonanym z dachówki. Fasada dziesięcioosiowa, z wyraźnie przebudowaną częścią centralną. Po jej bokach dwa wejścia do budynków. Elewacje proste, z wydatnym gzymsem wieńczącym i profilowanymi opaskami wokół okien. Obecnie budynek jest własnością prywatną. Na terenie dawnego majątku działalność prowadzą dwie firmy. Obiekt można zobaczyć z zewnątrz, spoza ogrodzenia. Najlepsza widoczność od ulicy Szklarskiej. Największą zagadką pozostaje historia kompleksu tych zabudowań. Majdan jest niewielki a otaczająca go zabudowa jest stosunkowo niska. Nie tak wyglądają typowe folwarki. Zastanawia również, że stosunkowo blisko tych zabudowań znajduje się jakiś komin dawnego przedsiębiorstwa. Niedaleko jest również do huty szkła. Okazuje się, że budynek o cechach niewielkiego dworu, był po prostu willą dyrektora kopalni. Nie dziwi wtedy lokalizacja budynku, w pobliżu torów kolejowych oraz zabudowań przemysłowych. Lokalizacja na którą nie zdecydowałby się właściciel dóbr rycerskich, natomiast dyrektor przebywał w pobliżu podległych mu zakładów. Jednym w mieszkańców willi był Carl Sachse (zm. 1905 r.), dyrektor kopalni w latach 1871-1886. Założył on cmentarz ewangelicki, na którym w 1883 roku została pochowana jego pierwsza żona Anna Sachse z domu Busse (ur. 1849 r., zm. 1881 r.). Od 1886 roku kolejnym dyrektorem kopalni mieszkającym w willi był Ottomar Hermanni (zm. 1906r.). Został on również pochowany na cmentarzu ewangelickim. Niestety nie ma śladu po jego nagrobku. W 1913 roku wybudowano w Orzeszu kościół ewangelicko-augsburski Ducha Świętego. Przy świątyni urządzono nowy cmentarz, użytkowany do dzisiaj.
Willa dyrektorów kopalni w I połowie XX wieku
Źródło: https://wachtyrz.eu/zagadka-cmentarza-w-orzeszu-rozwiazana/ (dostęp: 28.08.2024r.)
Stan obecny budynku (sierpień 2024r.)
Orzesze na mapie z 1940 roku. Widoczne dwa nowe kościoły: katolicki i ewangelicko-augsburski
Dawny cmentarz ewangelicki, uporządkowany przez Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze
Orzesze położone jest około 15 kilometrów na południowy wschód od Mikołowa. Z miasta powiatowego dojazd DK81 w kierunku Żor do Zawiści, dzielnicy Orzesza, skąd do centrum miasta prowadzi DW926 (ulica Mikołowska).
Miejsce po jednej z nieistniejących rezydencji:
50.14597985891256, 18.777086813903722
Obecnie znajduje się tam nowszy budynek, adres Świętego Wawrzyńca 17.
Zespół zabudowań wpisanych do ewidencji zabytków jako folwarczny z dawny dworem. Ulica Szklarska 1
50.15720377268995, 18.77923333037857
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2024r.
Tekst oparty na źródłach, literaturze oraz rozmowach z mieszkańcami Orzesza. W części dotyczącej historii i lokalizacji nieistniejących dworów, wobec braku jasnych przekazów są to hipotezy autora, które oczywiście nie muszą być słuszne i można je potraktować jako pewną propozycję, punkt wyjścia do dyskusji i dalszych badań. Za pomoc w napisaniu tekstu szczególne podziękowania kieruję do Panów Tomasza Szier i Adama Kopczyńskiego.
Literatura
- Źródła (w tym drukowane):
Kronika parafii św. Wawrzyńca. Fragmenty. Za: Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze
Urbarium Księstwa Pszczyńskiego z roku 1536.
Handbuch der Provinz Schlesien, Breslau 1856, 1858, 1861, 1866, 1872, 1876.
Knie Johann Georg, Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht aller Dorfer, Flecken, Stadt und andern Orte der Konigl. Preuss. Provinz Schlesien, mit Einschluss des ganzen jetzt zur Provinz gehorenden Markgrafthus Ober-Lausitz, und der Grafschaft Glatz, nebst beigefugter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besonderen Tabellen / verfasst von J. G. Knie ; durchgesehen von I. M. L. Melcher, Breslau 1830.
Knie Johann Georg, Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dorfer, Flecken, Stadte und andern Orte der konigl[ische] preuss[ische] Provinz Schlesien, nebst beigefugter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei koniglichen Regierungen, den darin enthaltenen Furstenthumern und Kreisen, mit Angabe des Flacheninhaltes, der mittlern Erhebung uber die Meeresflache, der Bewohner, Gebaude, des Viehstandes u.s.w, Breslau 1845.
Rauer K. Fr., Alphabetischer Nachweis (Adressbuch) des in den Preussischen Staaten mit Rittergutern angesessenen Adels, Berlin 1857.
Schlesisches Guter-Adressbuch. Verzeichnis sammtlicher Ritterguter, Forstguter und selbstandigen Gutsbezirke mit Angabe der Guts-Eigenschaft [...] nebst alphabetischen Personen- und Ortsregister, Breslau 1886, 1894, 1898, 1902, 1905, 1909, 1912, 1917, 1921, 1926, 1930, 1937.
Triest Felix, Topographische Handbuch von Oberschlesien, tom 1, Breslau 1864.
Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien,13 Bände, Brieg, 1784-96
- Opracowania:
Dzieje Orzesza, praca zbiorowa, tom 1-2, Orzesze 2002.
Borek Henryk, Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Opole 1988.
Czihak v. E., Schlesische Gläser, Breslau 1891.
Horwat Jerzy, Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV w., Gliwice 1990.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VI województwo katowickie, zeszyt 13 powiat tyski.
Kuzio-Podrucki Arkadiusz, Tiele-Wincklerowie : arystokracja węgla i stali, Tarnowskie Góry 2009.
Panic Idzi, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Katowice 1992.
Pilch Józef, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Sękowski Roman, Herbarz szlachty śląskiej, tomy I-VI, Katowice 2002-2008.
Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, Warszawa 2006.
- Portale internetowe
Orzeska Historia
https://www.facebook.com/groups/1339969412707794/
Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze
https://www.facebook.com/SMMOrzesze/
Śląska Biblioteka Cyfrowa
https://nadzory-archeologiczne.pl/dzieje-miast/slask/orzesze/
- Inne
Rejestr zabytków województwa śląskiego - https://nid.pl/
Gminna ewidencja zabytków. Miasto Orzesze.
http://bip.orzesze.pl/index.php?id=916
Informacje o historii miejscowości otrzymane w rozmowie z Panem Tomaszem Szier oraz Panem Adamem Kopczyńskim.