Powiat raciborski, miasto
(nazwa niemiecka: Ratibor, Kreis Ratibor)
Rys historyczny i stan obecny:
Na temat początków miejscowości nie posiadamy dokładnych informacji źródłowych. Osada powstała najprawdopodobniej w X bądź XI w. Po raz pierwszy została wspomniana w kronice Galla Anonima, pod datą 1108 r., już jako gród kasztelański. Racibórz należał wtedy do władców czeskich (prawdopodobnie nieprzerwanie od około 1038 r.), został oblężony i zajęty przez oddziały Bolesława Krzywoustego. Gród ten miał duże znaczenie na pograniczu czesko-polskim i Piastowie utrzymywali w nim kasztelanię. Znaczenie Raciborza wzrosło jeszcze po podziale Polski na dzielnice i powrocie z wygnania synów księcia Władysława II (1105-1159). Młodszy z jego potomków, Mieszko Plątonogi (1131/46 – 1211) otrzymał w 1172 r. wschodnią część Śląska, a z Raciborza uczynił swoją rezydencję. Zamek w Raciborzu wzniesiony w miejscu starszego grodu na wyspie Ostróg posiadał w tym czasie umocnienia drewniano-ziemne. Biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu była to silna pozycja obronna. Po śmierci księcia Mieszka dzielnicę raciborsko-opolską odziedziczył jego syn Kazimierz (1178/79 – 1230). Za jego panowania na znaczeniu zaczęło zyskiwać Opole. Władca nie zaniedbał jednak Raciborza, w którym na lewym brzegu Odry, przed 1217 r. lokował miasto. Następcy Kazimierza, Mieszko II Otyły (1220-1246) i Władysław opolski (1225-1281/82) często rezydowali w Raciborzu. Za ich panowania zamek został otoczony murem wzniesionym w miejscu wału ziemnego. Około 1241-46 osada otrzymała ponownie prawa miejskie, wytyczono w części zachowany do dziś układ urbanistyczny. Po podziale księstwa pomiędzy synów Władysława opolskiego, miasto około 1281 r. stało się stolicą osobnej dzielnicy. Przemysław raciborski (1258/68-1306) do 1290 r. współrządzący wraz z bratem Mieszkiem, rozbudował rezydencję w Raciborzu. Wokół dziedzińca wzniesiono szereg murowanych budynków, z których najważniejszymi były pałac oraz istniejąca do dziś zamkowa kaplica. W 1288 r. biskup wrocławski wdzięczny za wsparcie Przemysława w konflikcie z księciem Henrykiem IV ufundował przy kaplicy kapitułę kolegiacką. Stosunkowo krótkie rządy księcia Przemysława charakteryzował szybki rozwój miasta. Najprawdopodobniej za jego panowania powstały między innymi kościoły: Wniebowzięcia NMP, Kościół Ducha Świętego, klasztor Dominikanek i Kościół Dominikanów. Władca pozostawił jednego syna, Leszka (1290/91 – 1336) na którym wygasła raciborska linia Piastów. W 1327 r. Leszek raciborski złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Decyzja ta okazała się brzemienna w skutki. Król czeski po jego śmierci uznał, że sam może dysponować wygasłym lennem i pomimo protestów Piastów górnośląskich w 1337 r. przekazał Racibórz Mikołajowi II opawskiemu z dynastii Przemyślidów. Miasto wraz z zamkiem pozostały w rękach tego rodu do 1521 r. Rozległe księstwo opawsko-raciborskie stworzone przez Mikołaja II zostało przez jego potomków rozdrobnione na kilka dzielnic. Nie wiele wiemy o losach zamku raciborskiego pod panowaniem Przemyślidów. Warownia najprawdopodobniej straciła na znaczeniu i zarządzana była przez burgrabiego. W 1521 r. po śmierci księcia Walentyna zgodnie z układem o przeżyciu Racibórz przejął ostatni z Piastów opolskich Jan II. Bezpotomna śmierć Jana II sprawiła, że wszystkie jego posiadłości trafiły w ręce króla czeskiego Ferdynanda Habsburga. Habsburgowie popadali ciągle w finansowe tarapaty i liczne posiadłości musieli oddawać w zastaw bądź dzierżawę. Los ten podzieliło księstwo raciborskie, które praktycznie zaraz po przejęciu oddano w zastaw margrabiemu Jerzemu von Hohenzollern. Nowy zarządca bardzo szybko, w latach 1532-33, odnowił zabudowania zamkowe. Związek Hohenzollernów z Raciborzem był jednak krótki. Po spłacie długów księstwo wróciło do Habsburgów, którzy przekazywali je różnym rodzinom. Do końca XVI w. należało między innymi do Izabelli Jagiellonki i Oppersdorfów. Urbarz z 1595 r. przedstawia fatalny stan zamku, otaczające go mury w wielu miejscach się rozpadły, znacznej części budynków groziło zawalenie. W 1609 r. właścicielami zamku została rodzina von Mettich, przeprowadziła ona niezbędne remonty i uratowała warownię przed kompletną ruiną. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-48) w Raciborzu rezydowała załoga cesarska, wojska siedmiogrodzkie oraz oddziały szwedzkie. Przechodzący z rąk do rąk zamek doznał poważnych zniszczeń, które zostały naprawione po 1644 r. przez Oppersdorfów, ponownych właścicieli Raciborza. Zamek odnowiony w stylu barokowym nie prezentował się jednak imponująco. Świadczy o tym fakt, iż wracająca ze ślubu córki z Michałem Korybutem Wiśniowieckim, cesarzowa Eleonora wolała nocować w kamienicach w Raciborzu niż w zamkowych komnatach. Podobnie w 1683 r. Jan III Sobieski na nocleg wybrał nie raciborską warownię lecz rezydencję w pobliskich Pietrowicach Wielkich. Historia kolejnych wieków to dzieje powolnego lecz stałego upadku. W znacznym stopniu do degradacji obiektu przyczyniły się częste zmiany właścicieli w osiemnastym stuleciu. Rezydencja należała kolejno do rodzin Sobeck, Schlabrendorff, Wilczek i Reuss von Plauen. Charakterystyczne, że gdy w 1742 r. do Raciborza zawitał król pruski Fryderyk II on również nie zdecydował się na pobyt w tutejszym zamku. Gdzieś pomiędzy jego wizytą a 1810 r. rozebrano skrzydło południowe dawnej warowni. W czasie wojen napoleońskich, w 1808 r. w zamku urządzono szpital dla żołnierzy francuskich. Dwanaście lat później rezydencję wraz z rozległymi dobrami otrzymał Wiktor Amadeusz von Hessen-Rotenburg. Nowy właściciel tytułowany księciem raciborskim na stałą siedzibę wybrał jednak dawne opactwo cystersów w Rudach, a zamek przekazał urzędnikom kamery książęcej. Sytuacja nie zmieniła się gdy księstwo odziedziczyła rodzina von Hohenlohe-Schillingsfürst. W 1858 r. zamek strawił kolejny pożar. W czasie odbudowy rozebrano większość dawnych budynków. Między innymi kosztem skrzydeł północnego i zachodniego rozbudowano browar. Jedynie kaplica zamkowa została odrestaurowana w stylu gotyckim. Zamek w rękach rodziny von Hohenlohe-Schillingsfürst pozostał do 1945 r.
Stan zamku w maju 2008 roku
Drugą wojnę światową obiekt za wyjątkiem budynku bramnego przetrwał bez większych zniszczeń. Władze polskie umieściły w nim archiwum państwowe, mieszkania oraz ponownie uruchomiły browar. Około 1950 r. odbudowano jeszcze budynek bramny i zrekonstruowano jego barokowe szczyty. Zespół zamkowy (zamek, kaplica, budynek bramny, park) został wpisany do rejestru zabytków sztuki już 03.12.1953 r. pod nr rej.: 66/53. Nie miało to jednak wpływu na jego powojenne losy i wieloletnią dewastację. Od lat pięćdziesiątych XX w. zauważamy bowiem nieprawidłowe zagospodarowanie zamku, prowadzące do szybkiej degradacji zabudowań. Co gorsza zabytek po raz kolejny niszczy pożar. W jego następstwie rozebrano budynek mieszkalny w skrzydle wschodnim. W następnych latach rozebrano dawną wozownię, zniszczono krużganki, zdewastowano wnętrza domu zamkowego i kaplicy. Gdzieś w międzyczasie równolegle do postępujących zniszczeń, paradoksalnie na zamku prowadzono prace archeologiczne oraz pisano kolejne artykuły i książki o znaczeniu piastowskiego grodu. Zmiany w podejściu do zabytku są widoczne dopiero od lat dziewięćdziesiątych XX w. W pierwszej kolejności przed zniszczeniem zabezpieczono kaplicę i wykonano mikropalowanie pozostałości zamku ratując je przed dalszym osiadaniem. Od 2001 r. obiekt został przywrócony mieszkańcom miasta, na jego dziedzińcu urządzano koncerty, turnieje rycerskie. Jednocześnie trwały przygotowania do prac restauratorskich. Dzięki środkom unijnym pozyskanym przez powiat raciborski, będący właścicielem obiektu, roboty budowlane prowadzone na większą skalę ruszyły w 2009 r. W związku z prowadzonymi pracami w 2009 roku nie było możliwości zwiedzania zabytku. Teren wokół zamku otoczono ogrodzeniem i zabytek można było zobaczyć tylko z pewnej odległości.
Zamek w Raciborzu w sierpniu 2009 roku
Do lutego 2011 roku znaczna część robót została zakończona i 26 lutego tego roku po raz pierwszy część odnowionych pomieszczeń udostępniono dla zwiedzających. W galerii poniżej prezentujemy fotografie wykonane podczas dnia otwartego. Prace restauratorskie kontynuowano w kolejnych miesiącach. W czerwcu 2012 roku w odnowionych zamkowych wnętrzach nastąpiło oficjalne otwarcie Centrum Dziedzictwa Kulturowego Bramy Morawskiej. Efekt końcowy wieloletnich prac restauratorskich budzi liczne kontrowersje. Najlepiej przekonać się o tym osobiście zwiedzając zamek. Informacje na temat możliwości zwiedzania można znaleźć na oficjalnej stronie obiektu:
http://www.zamekpiastowski.pl/site/start.html
Architektura:
Gotycko-renesansowy zamek wzniesiony na rzucie nieregularnym, złożony z trzech skrzydeł otaczających otwarty od południa dziedziniec. Wszystkie budynki murowane z cegły i potynkowane. Z pierwotnego średniowiecznego założenia przetrwały fragmenty w skrzydle wschodnim i kaplica zamkowa p.w. św. Tomasza Kantuaryjskiego. Kaplica wielokrotnie przebudowywana, w XVII w. w stylu barokowym, w latach 1858-72 regotyzowana. Dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym z sygnaturką. Wejście z portalem ostrołukowym, profilowanym, okna również ostrołukowe z maswerkami. Sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe. Zachowane gotyckie i neogotyckie detale architektoniczne: trójkątne szczyty, arkady, służki, kapitele, sedilie, wimpergi, szkarpy. Gotycki budynek skrzydła wschodniego przebudowano w XVII w. i po 1858 r. Budynek podpiwniczony, wzniesiony na planie zbliżonym do prostokąta, o lekko załamanym wschodnim boku, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z nowszymi lukarnami. Elewacje o nieregularnym układzie otworów okiennych, pozbawione ozdobnych detali. W przyziemiu elewacji od strony dziedzińca krużganek wsparty na filarach, a na piętrze na drewnianych słupach. Wnętrza przekształcone, jednotraktowe, w większości pomieszczeń parteru sklepione kolebkowo i kolebkowo-krzyżowo, na piętrze nakryte sufitami. Przylegający do kaplicy budynek bramny powstał w XVII w., z wykorzystaniem starszych murów. Zbudowany na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, z przejazdem przesklepionym kolebką i zrekonstruowanymi barokowymi szczytami. Skrzydła zachodnie i północne odbudowano po 1858 r. z przeznaczeniem na browar, dlatego mimo iż wzniesiono je na średniowiecznych murach nie posiadają obecnie większych walorów architektonicznych. W wyniku prowadzonego w latach 2008-2012 remontu wnętrza zamku uległy kolejnym przekształceniom. W efekcie zagospodarowania poddasza w dachu zastosowano niezliczoną ilość okien połaciowych, w znacznym stopniu negatywnie wpływających na wygląd zabytku.
Zamek w Raciborzu w lutym 2011 roku
Podczas wizyty w Raciborzu warto również zobaczyć:
- Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (ul. Mickiewicza). Gotycki z około 1300 r., wielokrotnie przebudowywany, murowany, trzynawowy w układzie halowym, z wieżą dobudowaną od północy. Wewnątrz barokowe ołtarze oraz liczne rzeźby, obrazy i nagrobki z XVII-XIX w.
- Kościół filialny p.w. św. Jakuba Starszego (dawniej Dominikanów). Gotycki, z I poł. XIV w., w czasach późniejszych często przebudowywany, murowany, jednonawowy, z wieżą od strony południowej. We wnętrzach bogate późnobarokowe wyposażenie i dwa gotyckie portale.
- Dawny kościół Dominikanek p.w. Świętego Ducha, obecnie muzeum (ul. Gimnazjalna 16). Gotycki murowany kościół z XIV w., jednonawowy z wieżą w narożniku południowo-zachodnim. Do 1810 r. pozostał w rękach Dominikanek, po kasacie zakonu zamieniony na magazyn, następnie w latach 1813-1916 użytkowany przez ewangelików. Od 1927 r. muzeum. Wnętrza przebudowane, podzielone na dwie kondygnacje. Do schyłku średniowiecza kościół był nekropolią książąt raciborskich i opawskich. W jego wnętrzach odkryto liczne krypty oraz płytę nagrobną księcia Jana III Przemyślidy i jego małżonki Magdaleny. We wnętrzach odsłonięte fragmenty późnorenesansowej polichromii figuralnej. Do muzeum należy także XIX-wieczna kamienica przy ul. Chopina 12.
- Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej (w dzielnicy Nowe Zagrody, przy ul. Jana Pawła II), z lat 1723-36, wielokrotnie przebudowywany, barokowy, murowany, jednonawowy z dwuwieżową fasadą. Wnętrza z barokowym i neobarokowym wyposażeniem z XVIII-XIX w.
- Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja (dzielnica Stara Wieś, ul. Kozielska). Zbudowany w latach 1901-1902, neogotycki, murowany, trzynawowy, w układzie bazylikowym. Wewnątrz zachowane neogotyckie wyposażenie.
- Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela (dzielnica Ostróg). Wzniesiony w latach 1855-56, odbudowany ze zniszczeń wojennych w 1950 r. Neogotycki, murowany, trzynawowy w układzie bazylikowym, z wieżą od zachodu. Wystrój wnętrz neogotycki.
- Kościół parafialny p.w. Świętego Krzyża. Zbudowany w 1906 r., powiększony w 1933 r. Neogotycki, murowany, jednonawowy.
- Pozostałości murów obronnych, gotyckich, wzniesionych po 1306 r. Zachowana wieża przy ulicy Basztowej oraz fragmenty murów przy ulicach Podwale i Drzymały.
- Kamienice z XIX w., zwłaszcza przy ulicach: Chopina, Londzina, Nowej, Ogrodowej i Leczniczej.
- Pomnik i cmentarz żołnierzy radzieckich, w Parku Zamkowym nad Odrą.
Racibórz – miasto maj 2008 roku
Zabytki w Raciborzu
Do rejestru zabytków w Raciborzu wpisano m.in.: stare miasto (w ramach średniowiecznego założenia), nr rej.: 175 z 10.06.1949r.; kościół par. p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (nr rej.: 19/48 z 20.01.1948r.); kościół dominikanów, obecnie filialny p.w. św. Jakuba (nr rej.: 18/48 z 20.01.1948r.); dawny kościół dominikanek p.w. Świętego Ducha, obecnie muzeum (nr rej.: Op-613/59, brak decyzji w KOBiDZ); zespół zamkowy (nr rej.: 66/53 z 3.12.1953r.): zamek, XII/XIV w., XVII w., XIX w., kaplica, 1290r., 1858r., budynek bramny, XIII w., XVI w., po 1945r., park, XIX w.; mury obronne, ul. Drzymały (nr rej.: 749/64 z 31.03.1964r.); baszta, ul. Basztowa, XV/XVI w. (nr rej.: 750/64 z 31.03.1964r.); zespół budynków zakładu karnego (około 20 obiektów), ul. Józefa von Eichendorfa 14, 1845-1851 (nr rej.: A/1509/92 z 21.12.1992r.); sąd, ul. Nowa 29, 1823-26 (nr rej.: A-1953/71 z 22.11.1971r. oraz A-1970/72 z 17.11.1972r.); budynek koszarowy, ul. Zamkowa 13, 1880-90 (nr rej.: A/1457/92 z 30.03.1992r.).
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Raciborza można bez większych problemów dotrzeć komunikacją publiczną. Do miasta dojeżdżają pociągi z Katowic, Rybnika i Kędzierzyna – Koźla oraz autobusy PKS, między innymi z Gliwic. Wybierającym podróż samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 408 w kierunku Kędzierzyna-Koźla do Sośnicowic i dalej DK 919 prowadzącą prosto do Raciborza. Odległość: w jedną stronę niecałe 50 km. Na miejscu samochód można na chwilę zostawić przy szkole, bardzo blisko zamku, a w przypadku dłuższego postoju lepiej skorzystać z płatnego parkingu.
Damian Dąbrowski
Kwiecień 2010 r., aktualizacja zdjęć luty 2011 roku, aktualizacja tekstu czerwiec 2012 roku.