Wielowieś

Powiat lubiński, gmina Ścinawa

(nazwa niemiecka Bielwiese, Kreis Steinau, od 1932 r. Kreis Wohlau)

Zabytki w Wielowsi

Do rejestru zabytków w Wielowsi zostały wpisane: kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP (nr rej.: 2529/1778 z 11.07.1966 r.); cmentarz (nr rej.: 2530/890/L z 16.02.1990 r.); kaplica – mauzoleum rodziny Scholz (nr rej.: 136/02 z 01.10.2002 r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół pałacowy (nr 22): pałac, oficynę mieszkalno-gospodarczą, park krajobrazowy. Warto zwrócić uwagę na ogromne zaniedbania władz konserwatorskich. Piękny barokowy pałac z 1727 roku nie jest wpisany do rejestru zabytków, nie dziwi więc, że jest obecnie znikającą ruiną. Z otaczającego go dawniej folwarku również niewiele zostało. Park wpisany do ewidencji jako krajobrazowy to obecnie zarośnięty zagajnik, w którym pozostało niewiele starodrzewu, za to mnóstwo samosiejek i zarośli.

Miejscowość wzmiankowano w 1384 roku jako Billwise, a w 1406 roku pod nazwą Belewese. W XVI wieku Wielowieś należała do rodu von Schlichting. Wieś w tym czasie była podzielona na dwa majątki. W Wielowsi Dolnej w latach 1573-1576 Otto von Schlichting zbudował renesansowy dwór. Siedziba została zniszczona w czasie wojny trzydziestoletniej. W majątku Górnym rezydencję ufundował Assmann von Schlichting, brat Ottona. Dobra zostały połączone przez syna Assmanna, który jednak zmarł bardzo młodo. Po wygaśnięciu miejscowej linii Schlichtingów włości przeszły w ręce Pana von Dombrowsky z pobliskiego Jurcza. W 1630 roku właścicielem Wielowsi został von Kreckwitz. W posiadaniu tej rodziny Wielowieś pozostała przez około 150 lat. W 1727 roku w miejscu starszej siedziby pałac w Wielowsi zbudował Christoph Gotthard von Kreckwitz, królewski pruski landrat okręgu Ścinawa-Rudna. Następnie dobra otrzymał w spadku bratanek Christopha Gottharda. Sprzedał on majątek swojemu szwagrowi hrabiemu von Czettritz. W 1784 roku Wielowieś od rodziny Czettritzów nabył von Unruh. W 1787 roku w wiosce pozostającej w rękach von Unruha wzmiankowano pańską siedzibę z dwoma folwarkami, ewangelicki kościół, probostwo, szkołę, 9 gospodarstw kmieci, 29 zagrodników, 4 chałupników, 2 wiatraki, cegielnię oraz 345 mieszkańców. Na początku XIX wieku włości przeszły na własność rodu von Frankenberg-Lüttwitz. W rękach jego przedstawicieli dobra pozostały do około 1930 roku. Przed 1830 roku został założony majorat, który obejmował m.in. Wielowieś. Pierwszym właścicielem z rodu był Karl August Ferdinand von Frankenberg-Ludwigsdorff (ur. 1749 r., zm. 1816 r.) rotmistrz w stanie spoczynku, starszy ziemski w powiecie ścinawskim. Po jego śmierci dobra otrzymał pruski major Heinrich Ernst Boguslaw von Lüttwitz, który 26 września 1816 roku otrzymał pozwolenie przez króla pruskiego na połączenie herbu von Frankenberg z własnym i przyjęcie nazwiska von Frankenberg-Lüttwitz. Heinrich Ernst (ur. 1784 r., zm. 1835 r.), ożenił się z Klarą z domu von Thielau (ur. 1800 r., zm. 1862 r.). W 1830 roku w Wielowsi wzmiankowano 66 domów, dwa folwarki, pałac, 433 mieszkańców, w tym 4 katolików, ewangelicki kościół i szkołę, browar, gorzelnię, dwa wiatraki. W 1835 roku włości otrzymał w spadku najstarszy syn Heinricha Ernsta, Balthasar Otto Sigismund von Frankenberg-Lüttwitz (ur. 1820 r., zm. 1887 r.). W 1845 roku w Wielowsi znajdowało się 69 domów, pałac, 2 folwarki, kościół ewangelicki (od wojny trzydziestoletniej), szkoła ewangelicka, dwa wiatraki, gorzelnia, browar, 18 rzemieślników, 5 handlarzy, hodowla 1200 owiec merynosów. Wieś zamieszkiwało 529 osób, w tym 12 katolików. W 1886 roku majątek w Wielowsi miał powierzchnię 615ha. Rok później majorat otrzymał w spadku major w stanie spoczynku Heinrich von Frankenberg-Lüttwitz. W 1921 roku fideikomis został zlikwidowany. W 1930 roku majątek w Wielowsi należał do Balthasara von Frankenberg-Lüttwitz. Włości liczyły 602ha, w tym 340ha pól uprawnych, 40ha łąk, 1ha wody, 203ha lasu, 4ha pastwisk, 3ha parku i ogrodu, 11ha dróg, podwórzy i innych użytków. W latach 30. XX wieku dobra zostały sprzedane Śląskiej Spółce Ziemskiej i przed 1937 rokiem rozparcelowane.

Pałac w połowie XVIII wieku na rysunkach Friedricha Bernharda Wernera

Źródło rysunków: http://www.dokumentyslaska.pl/ (dostęp: 06.10.2024 r.).

Barokowy pałac z 1727 roku, przebudowany w XIX wieku. Zbudowany na planie prostokąta, podpiwniczony dwukondygnacyjny, nakryty był dachem mansardowym z wieżyczką oraz lukarnami. Główne wejście do 2005 roku ozdabiał barokowy portal. Przyziemie boniowane, wokół okien wykonano opaski, pałac posiadał wydatny gzyms wieńczący. Bogatsze detale znajdowały się w centralnym pozornym ryzalicie fasady. Poza wspomnianym portalem, ryzalit dzieliły pilastry, a wieńczył go zachowany do dziś półokrągły fronton z kartuszami herbowymi rodów von Frankenberg i von Lüttwitz. Pałac II wojnę światową przetrwał bez uszczerbku. Obiekt w Polsce Ludowej nie został zagospodarowany, stąd typowe w takiej sytuacji dewastowanie oraz rozkradanie budynku. W latach 50. XX wieku w pałacu planowano urządzić szkołę podstawową. Uszkodzona więźba i zawalenie dachu skutecznie to uniemożliwiło. Odtąd pałac obracał się w coraz większą ruinę w rękach kolejnych prywatnych właścicieli. Przez jakiś czas w piwnicach zabytku hodowano nawet świnie. W 2005 roku zgodnie z postulatami konserwatorskimi z obiektu zdemontowano co cenniejszą kamieniarkę. Portal głównego wejścia został odrestaurowany i umieszczony w budynku hotelu Garden w Bolesławcu. Z samego pałacu w Wielowsi pozostały do dziś w zasadzie tylko mury obwodowe. Nie ma śladu po dach oraz stropach. Wnętrza są wypełnione gruzem. Budynek niedostępny, na terenie prywatny, do zobaczenia z zewnątrz, z pewnej odległości. Właściciel dąży do rozebrania ruin rezydencji, twierdząc, że grożą one katastrofą budowlaną. Pałac sam do tego stanu się nie doprowadził…

Pałac w I połowie XX wieku

Źródło: https://polska-org.pl/6281723,foto.html?idEntity=517029 (dostęp: 06.10.2024 r.)

Źródło: https://polska-org.pl/5450324,foto.html?idEntity=517029 (dostęp: 06.10.2024 r.)

Wielowieś położona jest około 15 kilometrów na południowy wschód od Lubina. Z miasta powiatowego dojazd DK36 w kierunku Prochowic do Miłoradzic, a dalej drogą lokalną przez Redlice. Kościół znajduje się w zachodniej części wioski, natomiast ruiny pałacu położone są bliżej jej wschodniego krańca.

Dokładna lokalizacja ruin pałacu:

51.33664608272151, 16.372177332957772

Damian Dąbrowski,

Październik 2024r.