Powiat wałbrzyski, gmina Walim
(nazwa niemiecka Kynsburg, Kynau, Kreis Waldenburg)
Zabytki w Zagórzu Śląskim
Do rejestru zabytków w Zagórzu Śląskim wpisano:
- kościół fil. p.w. Świętego Krzyża, ok. 1500, 1866, nr rej.: A/1839/1757 z 30.06.1966
- zamek „Grodno”, 1 poł. XIV, XV, 2 poł. XVI, 1868-69, 1904,
nr rej.: A/5191/100 z 4.12.1949
- zespół pałacowy, ul. Główna 13, 2 poł. XIX:
a) pałac, nr rej.: A/5192/1309/WŁ z 25.05.1990
b) powozownia, ob. budynek gospodarczy, nr rej.: A/5193/906/WŁ z 30.12.1982
c) park, nr rej.: A/5196/1328/WŁ z 20.03.1991
d) folwark, nr rej.: j.w.
- dworzec kolejowy, mur.-szach., 1902, nr rej.: A/5195/1486/WŁ z 25.03.1996
- zapora wodna na jez. Bystrzyckim, 1912-17, nr rej.: A/5194/1552/WŁ z 28.02.1997
Ponadto w ewidencji zabytków umieszczono m.in. kolejne zabudowania zespołu zamku „Grodno”: kaplicę, pawilon z basztą, drugi pawilon, obwód murów z bastejami, budynek bramy dolnej; mur ogrodzenia dawnego parku w zespole pałacowym (ul. Główna 13); zespół dworski (ul. Główna 14-16): dwór (nr 16), lamus (nr 14a), stodoła i stajnia (nr 14).
Zamek w drugiej połowie XVIII wieku, przed pierwszymi pracami renowacyjnymi prowadzonymi kilkadziesiąt lat później.
Źródło: https://polska-org.pl/3469661,foto.html?idEntity=517287 (dostęp: 7.11.2021r.)
Pierwsza wzmianka o zamku Kinsperch pochodzi z dokumentu z 1315 roku. Na początku czternastego stulecia warownia została zbudowana przez książąt świdnicko-jaworskich na jednym z dwóch wzniesień góry Choina (450 m). Pierwszym znanym burgrabią zamku był Kylian von Haugwitz (zm. 1329 r.). W 1392 roku po śmierci księżny Agnieszki, wdowy po księciu Bolku II, ostatnim z linii Piastów świdnicko-jaworskich, dobra przejęła Korona Czeska. W XV wieku zamek trafił w ręce rodów rycerskich. Wzmiankowano w nim kolejno rodziny: von der Rybnicz, von Mϋhlheim, von Czettritz. W 1535 roku majątek obejmujący zamek nabył Christoph I von Hochberg z Książa, starosta świdnicko-jaworski. W 1545 roku wdowa po nim, Euphemia, z domu von Loeben, odsprzedała warownię Matthiasowi von Logau (zm. 1567 r.), kolejnemu staroście księstwa świdnicko-jaworskiego. W rękach rodu von Logau zamek pozostał do 1600 roku. Następnie objął go cesarz Rudolf II. Władca przekazał dobra hospodarowi mołdawskiemu Michałowi I Walecznemu, a po jego rychłej śmierci w 1601 roku, radcy dworu Johannowi Bernhardowi baronowi von Fϋnfkirchen. Kolejni właściciele szybko się zmieniali. W 1605 roku dobra należały już do Georga von Kuhl z Komorowa, a w 1607 roku do Johanna Georga hrabiego Rzeszy von Hohenzollern-Sigmaringen (zm. 1622 r.). Następnie dziedziczką włości została Anna Katharina, córka Johanna Georga i Eleonory von Schaffgotsch. W 1641 roku mężem Anny Katheriny został Moritz August baron von Rochow. Po śmierci męża w 1653 roku zamek Grodno objęła Anna Katherina. Sześć lat później ponownie wyszła za mąż, tym razem za Christopha von Hochberga z Książa, pana na Roztoce. W 1670 roku po śmierci matki dobra otrzymał w spadku jej syn z pierwszego małżeństwa Ferdinand Wilhelm Anton baron von Rochow. W 1679 roku tuż przed śmiercią baron von Rochow sprzedał majątek Georgowi Gottfriedowi von Eben und Brunnen (zm. 1717 r.). Kolejnymi właścicielami zamku byli: Anna Eleonore, córka von Ebena, od 1722r. Alexander Ludwig hrabia von Winterfeld, od 1727r. wdowa po nim, od 1742r. bracia Andreas Ludwig Adolf i Karl Bernhard von Winterfeld. W 1754 roku zamek nabył Otto Gottfried von Lieres (zm. 1765 r.) z Wilkowa. Kolejnymi właścicielami dóbr byli jego syn Otto Benjamin (zm. 1780 r.) i wnuk Friedrich Otto. W 1819 roku na żądanie właścicieli hipotecznych majątek został podzielony. W 1823 roku sam zamek Grodno kupił profesor Johann Gustav Gottlieb Bϋsching. W 1840 roku spadkobiercy profesora sprzedali zamek Friedrichowi hrabiemu von Burghaus, do którego należało już Zagórze Śląskie. W 1856 roku ruiny zamku nabyła Emilie baronowa von Zedlitz. W 1860 roku po śmierci matki posiadłość otrzymał Max Ferdinand baron von Zedlitz-Neukirch (zm. 1907 r.), jej najmłodszy syn. W 1888 roku utworzył on z majątku fideikomis, obejmujący także ruiny zamku. Od 1908 roku właścicielem włości był jego syn rotmistrz w stanie spoczynku Hans Robert von Zedlitz-Neukirch. W 1921 roku fideikomis otrzymał w spadku Hans Dittrich, syn Hansa Roberta. W rękach rodu zamek pozostał do drugiej wojny światowej. W czasie działań wojennych w zabudowaniach umieszczono składnicę muzealną. Po wojnie zamek przekazano w zarząd wałbrzyskiemu Oddziałowi Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.
Zamek na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/984169,foto.html?idEntity=517287 (dostęp: 7.11.2021r.)
Zamek na pocztówce z 1918 roku
Źródło: https://polska-org.pl/675518,foto.html?idEntity=517287 (dostęp: 7.11.2021r.)
Zamek lata dwudzieste XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/924776,foto.html?idEntity=517287 (dostęp: 7.11.2021r.)
Zamek w Zagórzu z zewnątrz. Dwa zamkowe dziedzińce, wieża, widoki z wieży.
Zamek Grodno pełnił na początku XIV wieku funkcję rezydencji myśliwskiej. Z czasem rozbudowano założenie nadając mu walory obronne. W połowie XV wieku za czasów księcia Bolka II zamek składał się z wieży bramnej, domu mieszkalnego i czworobocznej wieży obronnej. Na dziedzińcu znajdowała się studnia. Całość zabudowań wraz z dziedzińcem otaczał kamienny mur. Budowla była nieregularna, a na jej plan wpływ miały warunki terenowe. Kolejna rozbudowa warowni miała miejsce w drugiej połowie XVI wieku za rządów rodu von Logau. Wzniesiono długie przedbramie, nowe mury z bastejami i strzelnicami i nową wieżę bramną. Rozbudowano część mieszkalną zamku i wieżę obronną, dodając jej kolejną kondygnację i zmieniając zwieńczenie. Kompleks obronny otrzymał nowy dziedziniec. Wzniesiono zabudowania gospodarcze, łaźnię, piekarnię. Istniejące zabudowania otrzymały także nowe ozdobne detale, m.in. obramienia, attyki. Na zewnętrznej elewacji budynku bramnego w 1570 roku wykonano intersujące sgraffita z dwoma lwami. Proces upadku zamku rozpoczął się już w kolejnym stuleciu, kiedy w czasie wojny trzydziestoletnie, w 1633 roku warownię zajęły wojska szwedzkie dowodzone przez pułkownika Devoura. W 1689 roku uderzenie pioruna zniszczyło renesansową wieżę. W kolejnym wieku stan zabudowań ulegał stałemu pogorszeniu. Po 1774 roku w opuszczonym zamku wykorzystywano jedynie budynek bramny, w którym znajdowały się pomieszczenia dla służby. W 1789 roku doszło do katastrofy budowlanej, zawaliła się część zamku górnego i muru otaczającego dziedziniec. Dopiero po zakupie nieruchomości przez profesora Bϋsching rozpoczęto na zamku prace remontowe, zapobiegając ostatecznej zagładzie zabytku. W latach 1824-1826 odnowiono więźbę, wzmocniono mury, powiększono dziedziniec. Kolejny właściciel Friedrich von Burghaus kontynuował prace, urządzając m.in. w budynku bramnym salon z holem. Kolejne prace remontowe prowadziła rodzina von Zedlitz-Neukirch. Za jej rządów na dziedzińcu wniesiono również parterową drewnianą restaurację, służącą do obsługi wzrastającego ruchu turystycznego. Po drugiej wojnie światowej na zamku tak często prowadzono prace zabezpieczające i restauracyjne, że wypisanie ich wszystkich wymagałoby osobnego wpisu. Prowadzone z krótkimi przerwami remonty w latach 1947-1989 wskazują na ograniczoną skuteczność prowadzonych prac. Co ciekawe mimo licznych remontów wodę i gaz doprowadzono do zamku dopiero w 1994 roku. Obecnie w murach warowni znajduje się działające od 1965 roku Regionalne Muzeum PTTK. Niestety jego zbiory są bardzo skromne i mało adekwatne do klasy budynku w którym są prezentowane.
Dokładna lokalizacja ruin zamku:
50.74985476879603, 16.410962449518692
Wnętrza zamku w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/3302953,foto.html?idEntity=515535 (dostęp: 7.11.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/4097443,foto.html?idEntity=515535 (dostęp: 7.11.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/4709863,foto.html?idEntity=515535 (dostęp: 7.11.2021r.)
Wnętrza i detale architektoniczne zamku
Pałac (ul. Główna 13)
Zagórze w połowie XIX wieku litografia z teki Alexandra Dunckera
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883 (wersja internetowa na www.zlb.de dostępna 08.04.2010 r.).
Pałac w Zagórzu Śląskim istniał już w połowie XIX wieku. Jego wersję z tego okresu znamy dzięki litografii z teki Alexandra Dunckera. W latach siedemdziesiątych dziewiętnastego stulecia rezydencja została przebudowana w stylu neorenesansowym według projektu znanego architekta Carla Johanna Bogislawa Lϋdecke (zm. 1894 r.). W latach 1945-1946 w pałacu stacjonowali żołnierze armii radzieckiej. Po przekazaniu majątku stronie polskiej w niezniszczonych zabudowaniach urządzono Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci „Poranek”. W 1968 roku zabytek został uszkodzony przez pożar. Przeprowadzony następnie remont zmienił bryłę budynku podniesionego o jedno piętro i zwieńczonego płaskim dachem. Elewacje zostały pozbawione wielu ozdobnych detali architektonicznych. Sanatorium działało do około 2000 roku. Następnie właścicielem pałacu został Dolnośląski Urząd Marszałkowski. W 2010 roku budynek stał pusty i powoli niszczał. Około 2018 roku nowym właścicielem został „Caritas” Diecezji Świdnickiej. W kolejnych latach w pałacu prowadzono prace remontowe przywracające mu wygląd sprzed pożaru. W budynku ma mieścić się dom opieki dla osób starszych.
Dokładna lokalizacja pałacu:
50.75165360332427, 16.408553749460125
Projekt pałacu z 1873 roku przygotowany przez Carla Lϋdecke
Źródło: https://polska-org.pl/7790964,foto.html?idEntity=510433 (dostęp: 7.11.2021r.)
Pałac na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/723486,foto.html?idEntity=510433 (dostęp: 7.11.2021r.)
Dwór (ul. Główna 16)
Zabudowania dworskie znajdują się poniżej zamku, w centrum wioski, w bezpośrednim sąsiedztwie najważniejszej drogi przebiegającej przez Zagórze Śląskie. Zbudowany z kamienia i cegły budynek wzniesiony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z lukarnami i nowszymi świetlikami. Pierwotnie zapewne o elewacjach z podziałami ramowymi. Zachowane wydatny gzyms wieńczący i kordonowy gzyms między kondygnacjami. Elewacje uproszczone w drugiej połowie XX wieku. Okna w prostych opaskach. Główne wejście na osi budynku. Na wschód od dworu niewielki dziedziniec, otoczony zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Obecnie dwór pełni funkcje mieszkalne, można go zobaczyć z zewnątrz. Prawdopodobnie wiek budynku, pochodzącego z XVI wieku oraz jego wygląd zadecydował, że służby konserwatorskie wpisały obiekt do ewidencji zabytków jako dwór. Według niemieckich przedwojennych widokówek w kompleksie budynków mieścił się zamkowy browar, restauracja i hotel. Browar miał działać od 1865 roku. Być może wcześniej budynek pełnił funkcję siedziby zarządcy folwarku.
Dokładna lokalizacja dworu:
50.75303796295392, 16.405274425815172
Browar i restauracja na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/754921,foto.html?idEntity=3422714 (dostęp: 7.11.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/733311,foto.html?idEntity=3422714 (dostęp: 7.11.2021r.)
Zagórze Śląskie położone jest około 12 kilometrów na wschód od Wałbrzycha. Z centrum miasta najkrótszy dojazd drogą wojewódzką 381 do dzielnicy Rusinowa i dalej ulicą Bystrzycką przez Dziećmorowice. W centrum wsi znajduje się zespół dworski (nr 14-16); następnie na wzgórzu na wschód od Zagórza Śląskiego położony jest pałac, a na jednym ze szczytów góry Choina wznosi się zamek „Grodno”.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2021r.