Witoszyce

Powiat górowski, gmina Góra

(nazwa niemiecka Heinzendorf, Kreis Guhrau)

Zabytki w Witoszycach

Do rejestru zabytków w Witoszycach został wpisany zespół pałacowy (nr rej.: A/3625/1142/A z 8.04.1989r.), w tym: pałac (osobny wpis A/3732/255 z 23.04.1951r.), park, oranżeria, dom ogrodnika oraz zespół folwarczny. Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. cmentarz poewangelicki i zabudowania zespołu folwarcznego: bramę wjazdową, dom mieszkalny (obecnie magazyn i biura), dom mieszkalny, kuźnię, stodołę z oborą, oborę, gorzelnię oraz stodołę.

Początki miejscowości sięgają XIII wieku. Wieś wzmiankowana jako Hennigsdorf należała do rodu zu Dohna. W 1569 roku Valentin zu Dohna sprzedał Witoszyce Hasowi von Kreckwitz (zm. 1588r.), kapitanowi z Góry. Kolejnymi właścicielami byli Caspar von Kreckwitz (zm. 1615r.), a od 1628 roku Johann Sigismund von Kreckwitz – syn i wnuk Hansa. W czasie wojny trzydziestoletniej majątek rodziny popierającej protestantów skonfiskował cesarz Ferdynand II, a następnie przekazał hrabiemu Hieronimusowi von Montecucculi. Kolejną właścicielką wsi została wdowa po nim Barbara z domu Cornic, a po niej pułkownik hrabia Rajmund von Montecucculi. Ostatecznie po wojnie trzydziestoletniej majątek wrócił do rodu von Kreckwitz. Posiadłość pozostała w rękach tej rodziny do śmierci Ernsta Gottloba von Kreckwitz w 1764 roku. Następnie jako spadek przechodziła na kolejnych właścicieli: w 1764r. Eve Charlotte wdowę po Ernście Gottlobie, w 1766r. Elisabeth Helene Henriette von Borwitz – pasierbice Evy, w 1767r. Ernsta Christopha von Dyhringshofen (zm. 1783r.), zięcia Henrietty von Borwitz.

Pałac w połowie XVIII wieku

Źródło: http://www.dokumentyslaska.pl/ (dostęp: 25.06.2024r.)

W 1784r. majątek za 40 000 talarów nabył starszy ziemski von Borwitz. W 1787r. dobra wykupił polski radca dworu dr medycyny Wilhelm Gottlob Gerber (zm. 1817r.). W 1791r. w Witoszycach wzmiankowano ewangelicki kościół, pastorówkę, szkołę, dwa folwarki, 29 gospodarstw kmiecych, 16 zagrodniczych, 12 chałupniczych, 4 wiatraki, 21 innych zabudowań. W sumie w 84 domostwach mieszkało 469 osób. W 1817r. włości odziedziczył kapitan Constantin Benjamin von Gerber, syn Wilhelma Gottloba. W opisie Witoszyc z 1830 roku wymieniono 107 domów, 2 folwarki, 620 mieszkańców, w tym 21 katolików, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę, browar, gorzelnię, 4 wiatraki. Częścią wsi było leśnictwo Waldhäuser. Z małżeństwa z Amalie Sophie, z domu von Tschirschwitz Constantin Benjamin von Gerber posiadał jedynie córki. W 1855r. po śmierci ojca trzecia z nich Hedwig Theophile odziedziczyła Witoszyce. Jej mężem od 1852r. był porucznik Friedrich Wilhelm Louis von Gorczkowsky (zm. 1862r.). Następnie dobrami zarządzała wdowa wraz z najstarszą córką Marthą, żoną porucznika von Gromadziński. W 1877r. dobra nabył Pan Macholl, który już dwa lata później odsprzedał je Bernhardowi I seniorowi von Bernuth (zm. 1895r.), właścicielowi dóbr Borowa w powiecie kościańskim. Bernhard von Bernuth miał czterech synów i gromadził liczne majątki, które następnie pomiędzy nich podzielił. W 1894 roku posiadłość w Witoszycach dzierżawił jego syn Bernhard von Bernuth junior (ur. 1863r., zm.1942r.), również królewski dzierżawca w pobliskiej Chróścinie. Dobra w Witoszycach liczyły 457ha, w tym 303ha pól uprawnych, 126ha łąk, 12,5ha lasu, 7,5ha pastwisk, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała gorzelnia.

Pałac przed przebudową, na początku XX wieku

Źródło: https://polska-org.pl/5863302,foto.html?idEntity=549916 (dostęp: 25.06.2024r.)

Źródło: https://polska-org.pl/3464498,foto.html?idEntity=549916 (dostęp: 25.06.2024r.)

W rękach Bernharda II von Bernuth włości znajdowały się od 1895 do 1942 roku. Następnie odziedziczył je jego syn, porucznik w stanie spoczynku Bernhard III (ur. 1894r., zm.1978r.). W 1937 roku majątek miał powierzchnię 443ha, w tym 291ha pól uprawnych, 53ha łąk, 38ha lasu, 19ha pastwisk, 5ha wody, 1,5ha parku, 2,5ha ogrodu, 33ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po drugiej wojnie światowej dobra przejęło państwo polskie. Ziemię wraz z zabudowaniami przekazano do Urzędu Państwowych Nieruchomości Ziemskich. Następnie utworzono Zespół Państwowych Gospodarstw Rolnych Witoszyce-Luboszyn, zastąpiony w 1948 roku przez PGR Naratów. Od 1980 roku obiekt funkcjonował jako Zakład Rolny Witoszyce, wchodzący w skład Kombinatu PGR Naratów. Pałac użytkowano jako budynek biurowy i mieszkalny. Brak bieżących remontów przyczynił się do dewastacji zabytku. Po likwidacji PGR-u zabudowania należały do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie kolejnych państwowych agend. Obecnie własność prywatna. W pałacu prowadzone są prace remontowe.

Pałac po przebudowie w 1910 roku

Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 3, tablica 23.

Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 3, s. 9.

Źródło: https://polska-org.pl/759648,foto.html?idEntity=549916 (dostęp: 25.06.2024r.)

Pierwszy dwór w Witoszycach został wybudowany w XVI wieku. Po wojnie trzydziestoletniej rezydencja została rozbudowana, bądź zastąpiona nową siedzibą. W połowie XVIII wieku pałac miał skomplikowaną bryłę, która świadczyła o powstawaniu budowli w kilku etapach. W 1770 roku siedzibę zniszczył pożar. W jej miejscu von Dyhringshofen ufundował nowy pałac. W 1910 roku rezydencja została rozbudowana i przekształcona. Pałac jest budowlą założoną na nieregularnym planie, podpiwniczoną, dwukondygnacyjną, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem mansardowym z lukarnami. Rozczłonkowaną bryłę budynku tworzą liczne ryzality, ganki, tarasy. Elewacje o cechach barokowych i neorenesansowych, z wydatnym gzymsem wieńczącym, gzymsem między kondygnacjami oraz prostymi opaskami wokół okien. Na osi fasady główne wejście, umieszczone w ganku poprzedzającym centralny ryzalit. Układ wnętrz dwutraktowy, skupiony wokół olbrzymiego centralnego hallu i salonu. Pomieszczenia w większości z drewnianymi stropami, w części przyziemia murowane stropy typu Kleina oraz sklepienia krzyżowe. W latach 70. XX wieku we wnętrzach znajdowały się kamienne posadzki, drewniane parkiety oraz boazerie, drzwi płycinowe, ozdobne kominki. Obecnie wnętrza niedostępne.

Pałac w 1977 roku

Źródło: Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Pałac w Witoszycach. Wersja cyfrowa: https://nid.pl/

Pałac otacza park o powierzchni 2ha założony w XIX wieku w miejscu starszych ogrodów. W parku dominuje rodzimy starodrzew, m.in. lipy i dęby. Na wschód od rezydencji dziedziniec folwarczny, otoczony przez zabudowania mieszkalne oraz gospodarcze wzniesione w XIX i XX wieku.

Witoszyce położone są około 12 kilometrów na północ od Góry. Z miasta powiatowego dojazd DW323 w kierunku Leszna. Trasa ta przebiega pomiędzy Witoszycami a sąsiednią Chróściną. Zespół pałacowy znajduje się we wschodniej części Witoszyc, na północ od głównej drogi przecinającej wioskę.

Dokładna lokalizacja pałacu:

51.74408757493254, 16.517401172595484

Damian Dąbrowski,

Czerwiec 2024r.