Powiat lubiński, gmina Rudna
(nazwa niemiecka: Köben an der Oder, do 1818 roku Kreis Guhren, nastepnie Kreis Steinau, od 1932 roku Kreis Wohlau)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsze wzmianki o grodzie w Chobieni pochodzą z 1209 i 1238 roku. Być może książę wrocławski Henryk I Brodaty (ur.1165/1170r., zm.1238r.) posiadał w Chobieni zamek myśliwski. Osada przynajmniej do XIV wieku pozostała własnością książęcą. Po podziałach księstwa wrocławskiego znalazła się w rękach głogowskiej linii Piastów. Około 1300 roku Chobienia otrzymała prawa miejskie. Według części literatury od 1303 roku miejscowość należała do rodziny von Dohna. Informacje te podważa jednak Tomasz Jurek w pracy „Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku”. W latach 1310-1312 w Głogowie działał Otto Kalp von Dohna. Otrzymał on od Piastów głogowskich 6 wsi i przejściowo władzę nad Lubinem. Otto Kalp von Dohna prawdopodobnie był założycielem linii rodu, której przedstawiciele w kolejnych latach przejęli Chobienię. Dobra pozostały w rękach rodziny von Dohna do 1504 roku, kiedy to przeszły na własność Georga von Kottwitz (zm.1535r.). Następnie Chobienia należała do syna Georga - Sebastiana von Kottwitz (zm.1566r.), wzmiankowanego w 1557 roku jako starosta Góry Śląskiej. Kolejnym właścicielem Chobieni i Dolnego Żuchlowa był Georg von Kottwitz (ur.1549r., zm.1593r.), syn Sebastiana i Małgorzaty von Nostitz. Po śmierci Georga w 1593 roku posiadłość odziedziczył jego drugi syn Leonhard senior von Kottwitz (ur.1575r., zm.1630r.). Pełnił on w 1628 roku funkcję starosty Góry Śląskiej. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu rządzącym Chobienią był Leonhard junior (zm.1638r.). Następnie w wyniku umowy rodzinnej dzięki małżeństwu z Barbarą, córką Leonhrada seniora dobra obejmujące Chobienię przejął Johann Georg von Seidlitz. W rękach rodziny von Seidlitz majątek pozostał do 1692 roku, kiedy to odkupił go Johann Carl Martin hrabia Rzeszy von Nostitz und Rheineck. W 1740 roku Chobienię nabył Georg Ludwig Conrad von Gessler, najstarszy syn osiadłego na Śląsku feldmarszałka wojsk pruskich Friedrich Leopolda von Gesslera (ur.1688r., zm.1762r.). W 1759 roku Gesslerowie sprzedali posiadłość Carlowi Sigismundowi von Gellhorn. W 1780 roku Chobienia wróciła na krótko w ręce członków rodu von Kottwitz. W 1791 roku wzmiankowano w posiadłości zamek, dwa folwarki, 14 gospodarstw zagrodniczych, 4 gospodarstwa chałupników i dwa wiatraki. W 32 domostwach mieszkało 179 osób. Kolejnym właścicielem Chobieni do 1812 roku był Hofrat Cramer. Według opisu miejscowości z 1830 roku majątek należał do Oberamtmanna Liboriusa. W dobrach rycerskich Chobienia znajdował się zamek, dwa folwarki, 30 domów, browar, gorzelnia, trzy wiatraki i cegielnia. Zabudowania zamieszkiwało 251 osób, w tym 73 katolików. Zarówno ewangelicy jak i katolicy należeli do kościołów w mieście Chobienia (Köben). W 1841 bądź w 1842 roku Oberamtmann Liborius sprzedał włości za kwotę 113 500 talarów baronowi von Köller. W 1845 roku w należącym do rodziny von Köller majątku wzmiankowano zamek, dwa folwarki, 31 domów, browar, gorzelnię, cegielnię i trzy wiatraki. Na folwarkach hodowano m.in. 750 sztuk owiec merynosów. Liczba mieszkańców wzrosła do 276, przy czym liczba katolików nieznacznie spadła i wynosiła 71. W 1857 roku jako właściciel majątku Chobienia wymieniony został Ernst baron von Köller. Przed 1866 rokiem posiadłość odziedziczył Waldemar baron von Köller. W 1886 roku należące do niego dobra rycerskie Chobienia (Köben Rittergut) liczyły 534ha, w tym 311ha pól uprawnych, 41ha łąk, 43ha pastwisk, 80ha lasów, 8ha stawów, 51ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 30 koni, 115 sztuk bydła, w tym 32 krowy, 800 owiec, 11 świń. W gospodarstwie działała cegielnia. Przed 1894 rokiem włości nabył porucznik Gustav von Rauch. Następnie majątek należał krótko do rodziny von Bredow i małżeństwa von Garczynski. Według księgi adresowej z 1902 roku niejaki Pan Schaper dzierżawił od Hansa i Olgi von Garczynski folwark w Chobieni. W 1905 roku zamek i dobra rycerskie nabył Wolfgang hrabia von Saurma baron von und der zu Jeltsch. Pozostał właścicielem majątku przynajmniej do 1926 roku. W 1926 roku włości miały powierzchnię 542,5ha, w tym 360,5ha pól uprawnych, 50ha łak, 18ha pastwisk, 50ha lasów, 8ha stawów, 5ha parku i ogrodu, 51ha dróg, podwórzy gospodarczych, nieużytków. W gospodarstwie pracowało dwóch inspektorów. Większość gruntów (362ha) dzierżawił porucznik Leo Horten. Koncentrowano się na uprawie buraków cukrowych i pszenicy.
Przykładowe wnętrza zamku w Chobieni na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlösser., tom 2, Drezno 1909, tablica nr 59
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlösser., tom 2, Drezno 1909, tablica nr 59
W 1930 roku posiadłość należała do spółki Deutsche Ostland G.m.b.H. Majątek liczył 542,5ha, w tym 360,5ha pól uprawnych, 50ha łak, 18ha pastwisk, 50ha lasów, 8ha stawów, 5ha parku i ogrodu, 51ha dróg, podwórzy gospodarczych, nieużytków. W kolejnych latach (przed 1937 rokiem) dobra zostały rozparcelowane. W czasie drugiej wojny światowej zamek nie został zniszczony, choć być może miały miejsca pewne uszkodzenia. Po przejęciu przez władze polskie zabytek nie był użytkowany. W 1959 roku jego stan zachowania określano na 60%. Zamek podlegał Gminnej Radzie Narodowej. W latach siedemdziesiątych I osiemdziesiątych XX wieku prowadzono w nim prace zabezpieczające I adaptacyjne. Pomiędzy 1982 a 1985 rokiem usunięto zieleń porastającą dziedziniec i mury, oczyszczono budynek z gruzu. W 1987 roku właścicielem zamku był Urząd Gminy w Rudnej. Obecnie budynek prawdopodobnie jest własnością prywatną. W ostatnich latach elewacje zabytku pokryto tynkiem.
Wygląd kolejnego pomieszczenia zamku w Chobieni na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlösser., tom 2, Drezno 1909, tablica nr 58
Zamek
Początki zamku w Chobieni mogą sięgać nawet pierwszej połowy czternastego stulecia. Ślady pierwotnej warowni rodu von Dohna można znaleźć w piwnicach obecnego skrzydła wschodniego. Pierwotny zamek został powiększony najprawdopodobniej przez Sebastiana von Kottwitz w latach czterdziestych XVI wieku o skrzydło południowe i wieżę bramną. W latach siedemdziesiątych szesnastego stulecia Georg von Kottwitz rozpoczął kolejną przebudowę i rozbudowę rezydencji, zakończoną w 1583 bądź 1584 roku. Dwór uzyskał narożne cylindryczne alkierze. Za rządów Leonharda von Kottwitz około 1610 roku wzniesiono nowe skrzydło północne. Renesansowy dwór został zniszczony przez pożar w 1722 roku. Rodzina von Nostitz odbudowała siedzibę w formie pałacu. W czasie odbudowy wzniesiono nowe skrzydło zachodnie. Kolejne prace budowlane miały miejsce w 1759 i 1905 roku. W ich wyniku dwór utracił renesansowe szczyty i część dobudówek. Zmianie uległ również układ pomieszczeń. Ostatni remont zabytku przed drugą wojną światową miał miejsce w 1933 roku.
Zamek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, złożony z czterech prostokątnych skrzydeł, zamykających niewielki dziedziniec wewnętrzny. Skrzydła częściowo podpiwniczone, dwukondygnacyjne, o wnętrzach jedno- i dwutraktowych, nakryte dachami dwuspadowymi. Główne wejście znajduje się w ryzalitowo wysuniętej wieży bramnej umieszczonej na osi skrzydła południowego. Sklepiona sień w przyziemiu wieży prowadzi na wewnętrzny dziedziniec. Wejście poprzedza most, będący śladem po nieistniejącej fosie. Dawniej balustrady mostu zdobiły rzeźby. Skrzydło południowe flankują dwa koliste alkierze. Trzeci znajduje się w północno-wschodnim narożniku zamku. Alkierze nakrywają łamane hełmy, wieża bramna posiada hełm z latarnią Drugie wejście do zamku położone jest w skrzydle wschodnim. Poprzedza je kolumnowy portal podtrzymujący balkon. Elewacja frontowa dziewięcioosiowa. Pozostałe elewacje o nieregularnym układzie otworów okiennych. Część okien ozdabiają kamienne obramowania. Skromne elewacje zamku upiększają również renesansowe i barokowa portale. Wnętrza rezydencji nakryte były sklepieniami kolebkowymi z lunetami i krzyżowymi oraz polichromowanymi stropami belkowymi. Obecnie ze względu na brak dostępu trudno określić ich stan zachowania. Od północy i wchodu do zamku przylega park pałacowy, założony w miejscu starszego regularnego ogrodu. Na południe od rezydencji wznoszą się zabudowania gospodarcze, będące pozostałością dawnego folwarku.
Zamek w Chobieni na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlösser., tom 2, Drezno 1909, tablica nr 57
Zabytki w Chobieni
Do rejestru zabytków w Chobieni wpisano obręb starego miasta (17.05.1968r., nr rej.: 1941); kościół parafialny p.w. śś. Piotra i Pawła (11.07.1966r., nr rej.: 1760); zespół zamkowy: zamek (16.05.1960r., nr rej.: 694) i park (11.03.1982r., nr rej.: 620/L). W ewidencji zabytków znalazł się między innymi mur otaczający park pałacowy i ruina kościoła p.w. św. Idziego.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Chobieni zapewniają pojedyncze autobusy PKS kursujące z Lubina. Ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Lotnisko i dalej DK94 w stronę Lubina. Podróż DK94 należy kontynuować do Prochowic, gdzie najlepiej skręcić w prawo w DK36. W miejscowości Lisowice z DK36 trzeba zjechać w prawo w DK292 prowadzącą do Chobieni przez Ścinawę. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 260km, z Wrocławia ponad 80km. Zespół zamkowy znajduje się w centrum Chobieni, na zachód od dawnego rynku, przy ulicy Parkowej. Samochód najlepiej zaparkować właśnie na Rynku, w niewielkiej odległości od rezydencji.
Damian Dąbrowski,
Luty 2014 r.
