Powiat lubiński, gmina Rudna
(nazwa niemiecka Urschkau, Kreis Steinau, od 1937 r. Kreis Wohlau)
Zabytki w Orsku
Do rejestru zabytków w Orsku zostały wpisane pałac (nr rej.: A/3191/785/L z 28.12.1987 r.) oraz park (A/3192/630/L z 11.05.1982 r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kilka domów mieszkalnych (nr 3, 4, 45, 49, 50 i 51). Zabudowania pofolwarczne nie zostały objęte żadną formą ochrony konserwatorskiej.
Miejscowość wzmiankowano w 1281 roku pod nazwą Orsk. W dokumencie z 1290 roku książę Henryk głogowski potwierdził posiadanie wsi przez rycerzy Nicolo i Pasco von Hunczelnicz, należących do jego dworu. W 1414 roku właścicielką Orska była Eleonore von Canitz. Około 1560 roku w miejscowości wzmiankowano Sigmunda von Woyers. Następnie dobra powróciły w ręce rodu von Canitz und Dallwitz W źródłach dotyczących Orska występują Elias von Canitz und Dalwitz (zm. 1580 r.), Hieronimus Augustimus (1592 r.), Margaretha von Kanitz, z domu von Kreckwitz (zm. 1621 r.). W XVII wieku włości należały m.in. do hrabiego von Maltzan z Milicza. Około 1700 roku właścicielem posiadłości został hrabia von Dyherrn, a następnie jego syn baron von Dyherrn und Rechenberg (1727 r.), wreszcie wdowa po tym ostatnim Pani von Kalkreuth (1748 r.). W latach 1752-1759 Orsk należał do generała von Froideville, później w latach 1759-1765 wdowy po nim. W 1787 roku właścicielką majątku była Pani von Bülow. W Orsku wzmiankowano pałac, 1 folwark w miejscowości oraz trzy poza nią (Biele, Briese i Canitz), ewangelicki kościół, probostwo, szkołę 10 gospodarstw kmieci, 38 zagrodników oraz 23 chałupników, cztery wiatraki, cegielnię oraz 586 mieszkańców. W 1789 roku włości należały do rodziny Neumann, w 1811 roku do posła krajowego i starosty powiatu ścinawskiego rotmistrza Carla von Hugo, a w 1830 roku do von Gellhorna. W 1830 roku w Orsku znajdowało się 86 domów, pałac, folwark, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicka szkoła, gorzelnia, 4 wiatraki oraz cegielnia. Częścią wsi były kolonia Briese i folwark Kanitz. W 1845 roku majątek należał do spadkobierców rotmistrza hrabiego von Nostitza. W opisie miejscowości wymieniono 102 domy, pałac, folwark, 738 mieszkańców, w tym 17 katolików, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę, 4 wiatraki, gorzelnię, cegielnię, warsztaty 18 rzemieślników, sklepy 13 kupców, hodowlę owiec merynosów. W skład Orska wchodziły kolonia Briese, folwark Kanitz oraz Fischerhaus. Przed 1856 rokiem majątek w Orsku nabył Johann Benedikt von Block-Bibran (ur. 1785 r., zm. 1861 r.), właściciel dóbr Modła w powiecie bolesławieckim. Z małżeństwa z Friederike Henriette Wilhelmine baronówną von Bibran und Modlau (zm. 1850 r.) pozostawił on dwie córki. Młodsza z nich Wilhelmine baronówna von Block-Bibran (ur. 1821 r., zm. 1864 r.) otrzymała w spadku Orsk. Jej mężem w 1858 roku został Aurel Hugo von Rittberg (ur. 1827 r., zm. 1902 r.). W 1864 roku po śmierci żony został on właścicielem rozległych dóbr obejmujących m.in. Modłę oraz Orsk. Rok później ponownie się ożenił. Jego drugą żoną została hrabianka Freda zu Dohna-Schlodien (ur. 1845 r., zm. 1894 r.). Hrabia Aurel von Rittberg był królewskim szambelanem, kapitanem w stanie spoczynku, a od 1885 roku właścicielem utworzonego majoratu Modła. Po 1886 roku przekazał on majątek w Orsku w ręce syna Konrada Nikolausa Friedricha Ludwiga Maxa von Rittberg (ur. 1861 r., zm. 1930 r.). W 1894 roku należące do Maxa von Rittberga dobra liczyły 1178 ha, w tym 609 ha pól uprawnych, 85 ha łąk, 75 ha pastwisk, 371 ha lasu, 3 ha żwirowni, 35 ha parku, ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych oraz innych użytków. W 1902 roku Max von Rittberg po śmierci ojca odziedziczył majorat Modła. W latach 30. XX wieku po śmierci Maxa von Rittberga jego spadkobiercy sprzedali włości w Orsku spółce osiedleńczej „Landsiedlung” z Berlina. Dokonała ona rozparcelowania dóbr. W 1937 roku właścicielem tzw. resztówki był Hans Karl von Winterfeldt. Po 1945 roku na bazie folwarku utworzono w Orsku Państwowe Gospodarstwo Rolne. Pod jego zarządem w pałacu prowadzono w latach 50. XX wieku prace zabezpieczające dach. Następnie jednak dość szybko rozległy budynek porzucono. Doprowadziło to do szybkich dewastacji i kradzieży. W rezultacie gdy PGR został zlikwidowany w latach 90. ubiegłego stulecia rezydencja była już ruiną. Zniszczenia w pałacu pogłębiły się w kolejnych dekadach, najpierw pod rządami kolejnych państwowych agencji, następnie w rękach prywatnych. Mimo, że obiekt jest teoretycznie pod opieką konserwatorską, nie ma raczej większych szans na jego uratowanie. Szkoda, bowiem historia zabytku jest długa i ciekawa.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/686601,foto.html?idEntity=513447 (dostęp: 1.12.2024 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/731230,foto.html?idEntity=513447 (dostęp: 1.12.2024 r.)
Źródło: https://polska-org.pl/615812,foto.html?idEntity=513447 (dostęp: 1.12.2024 r.)
Pierwotnie renesansowy dwór został zbudowany dla Hieronima von Kanitza w 1603 roku. Po zniszczeniach w skutek wojny trzydziestoletniej pałac odbudowano dopiero około 1660 roku. Kolejną dużą przebudowę budynek przeszedł w XIX wieku, kiedy otrzymał kostium neorenesansowy. Ostatnie większe prace budowlane w obiekcie prowadzono w latach 80. XIX wieku, kiedy był rezydencją Maxa von Rittberga, który później przeprowadził się do pałacu Modła. Rezydencja w Orsku to budynek trzyskrzydłowy, na planie podkowy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny z mezzaninem, nakryty był niezachowanym, płaskim dachem. Bryłę budynku urozmaicają kwadratowa wieża – będąca dominantą – oraz tarasy, przybudówki i pozorne ryzality. Główne wejście umieszczono na osi fasady, akcentował je ganek kolumnowy. Elewacje pałacu posiadały bogate zdobienia, opaski wokół okien, nadokienniki, płyciny, gzymsy między kondygnacjami oraz gzyms wieńczący. Do dziś z pałacu zachowały się jedynie mury obwodowe oraz fragmenty ścian działowych. Całkowitemu zawaleniu uległy dach oraz stropy. Część drewnianych belkowanych stropów pochodziła zapewne z pierwszej renesansowej fazy budowli, ich zniszczenie jest szczególnie dużą stratą. Przylegający do pałacu rozległy park, liczący ponad 17 ha powierzchni, jest zaniedbany i opanowany przez samosiewki oraz podszyt. Wśród zarośli można natrafić na ciekawe okazy rodzimego liściastego starodrzewu. Przed pałacem rozciąga się prostokątny majdan, wokół niego zachowane liczne zabudowania mieszkalne oraz gospodarcze dawnego folwarku. W południowej części założenia pozostałości nieczynnej gorzelni.
Orsk położony jest około 25 kilometrów na północny-wschód od Lubina. Dojazd z miasta powiatowego zapewniają drogi wojewódzkie nr 333, następnie 323 i 292. Orsk znajduje się na północ od tej ostatniej trasy. Zespół pałacowo-folwarczny położony jest na zachodnim krańcu Orska.
Dokładna lokalizacja ruin pałacu:
51.58709028116275, 16.35026697487411
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2024r.
