Powiat milicki, miasto
(nazwa niemiecka: Militsch, Kreis Militsch)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 roku. Kolejne informacje potwierdzające przynależność kasztelani w Miliczu do biskupstwa wrocławskiego pochodzą z bulli z 1155 roku. W trzynastym stuleciu Milicz stanowił po części własność kościelną i książęcą. Ostatecznie w 1249 roku obydwie strony zawarły ugodę regulującą stosunki prawno-własnościowe. Około 1290 roku Milicz z okolicznymi miejscowościami wszedł w skład księstwa głogowskiego należącego do Henryka III (ur.1251/60r., zm.1309r.). Na początku XIV wieku dobra jako własność zastawna trafiły w ręce polskiego palatyna Alberta, od którego w 1319 roku zostały wykupione przez diecezję wrocławską. Cztery lata później Milicz znalazł się wśród włości przekazanych przez księcia Konrada oleśnickiego księciu Bolesławowi legnicko-brzeskiemu. Sam zamek pozostał jednak własnością biskupa. W latach trzydziestych XIV wieku strategicznie położony gród postanowił przejąć król czeski Jan Luksemburski. Wobec oporu biskupa wrocławskiego Nankera w 1339 roku wojska królewskie podeszły pod Milicz i po krótkim oblężeniu zajęły warownię. Po bezskutecznych negocjacjach 15 grudnia 1340 roku biskup Nanker obłożył króla Jana Luksemburskiego ekskomuniką, a ziemię wrocławską interdyktem. Po śmierci biskupa Nankera w 1341 roku doszło do ugody pomiędzy królem czeskim a nowym biskupem wrocławskim Przecławiem z Pogorzeli (ur. około 1310r., zm.1376r.). W jej wyniku gród w Miliczu wrócił pod władzę kościelną. W 1358 roku biskup wrocławski za 1500 grzywien sprzedał księciu Konradowi oleśnickiemu (ur.1292/98r., zm.1366r.) zamek wraz z miastem i 17 podległymi wsiami. Przecława z Pogorzeli skłoniły do tego rosnące koszty utrzymania warowni w Miliczu oraz potrzeba uzyskania środków na zakup dóbr Žulova (Friedeberg), które włączono do biskupiego księstwa nyskiego. W posiadaniu książąt oleśnickich włości obejmujące Milicz pozostały do drugiej połowy XV wieku. W 1479 roku ostatni z Piastów oleśnickich Konrad X Biały (ur. około 1420r., zm.1492r.) zapisał Milicz królowi Czech i Węgier Maciejowi Korwinowi (ur.1443r., zm.1490r.). W 1490 roku dobra milickie znalazły się pod władzą książąt brzeskich. Cztery lata później król czeski Władysław Jagiellończyk nadał je Sigismundowi von Kurzbach von Witkau (zm.1513r.), tajnemu radcy, podkomorzemu królewskiemu. Z małżeństwa z Dorotą z domu hrabianką von Helfenstein Sigismund von Kurzbach pozostawił dwóch synów: Hansa i Heinricha. Dobra milickie otrzymał w spadku starszy z nich Hans von Kurzbach (zm.1549r.). Kolejnym właścicielem Milicza został Sigismund von Kurzbach (ur.1547r., zm.1579r.), syn Hansa i Salomei, z domu księżniczki głogowskiej. W 1590 roku zmarł Heinrich von Kurzbach ostatni męski przedstawiciel linii rodu posiadającej Milicz. Na mocy jego testamentu milickie państwo stanowe przeszło na własność Joachima III von Maltzan (ur.1559r., zm.1625r.), małżonka Ewy, córki Heinricha barona Poppel von Lobkowitz i Anny z domu baronowej von Kurzbach z Milicza. Przed śmiercią w 1625 roku Joachim III von Maltzan sprzedał część otrzymanych w spadku dóbr obejmujących m.in. Sułów. W 1625 roku synowie Joachima III i Ewy podzielili państwo milickie. Najstarszy z nich Joachim IV (ur.1593r., zm.1654r.) otrzymał Milicz z przyległościami, młodszemu Hansowi Bernhardowi II (ur.1597r.) przypadło Nowe Grodzisko (Neuschloss), a najmłodszemu Wilhelmowi (ur.1600r.) Cieszków (Freyhan). W 1654 roku państwo milickie odziedziczył Joachim V Andrzej (zm.1693r.), najstarszy syn Joachima IV i Anny z domu baronowej von Kochtitzki z Lublińca. W rękach potomków Joachima V Andrzeja dobra milickie pozostały do końca drugiej wojny światowej. Kolejnymi właścicielami włości byli: Joachim VI Wilhelm (ur.1661r.,zm.1728r.), Joachim VII Andrzej (ur.1706r., zm.1786r.), Joachim VIII Karol (ur.1733r., zm.1817r.), Joachim IX Aleksander (ur.1764r., zm.1850r.), August Mortimer Joachim (ur.1825r., zm.1878r.), Andrzej Joachim Mortimer (ur.1863r., zm.1921r.), Joachim Karol Andrzej Mortimer (ur.1905r., zm.1940r.) i Hans Mortimer (ur.1937r.). Po zakończeniu drugiej wojny światowej śląskie majątki rodu von Maltzan przejęło państwo polskie. Ruiny zamku w czasach Polski Ludowej nie były remontowane i zabezpieczane. Przeprowadzono na ich terenie jedynie prace archeologiczne. Pałac rodu von Maltzan początkowo przekazano w zarząd Związkowi Harcerstwa Polskiego, który przed 1949 rokiem urządził w nim ośrodek kolonijny. Następnie dawną rezydencję otrzymał Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych. W latach 1959-1961 przeprowadził on w zabytku pierwsze remonty. W pałacu działały różne instytucje, między innymi od 1959 do 1963 roku Leśny Ośrodek Szkoleniowy. Po kolejnych remontach budynku ulokowano w nim Technikum Leśne, funkcjonujące w latach 1963-1973. Odtąd do dziś pałac wykorzystywany jest na cele edukacyjne. Kolejnymi działającymi w nim szkołami były: Technikum Mechanizacji Rolnictwa i Średnie Zaoczne Studium Zawodowe (w latach 1973-1980), Zasadnicza Szkoła Leśna i Technikum Leśne (od 1983 roku do lat 90-tych XX wieku). Obecnie właścicielem pałacu jest Urząd Miasta i Gminy Milicz, a w budynku funkcjonuje Technikum Leśne podległe pod Ministerstwo Środowiska. Położone w pobliżu pałacu ruiny zamku prawdopodobnie również należą do miejscowego samorządu. Dawniej teren wokół ruin zabezpieczono płotem wykonanym z siatki drucianej, obecnie ogrodzenie zachowane jest tylko częściowo. Ze względu na ryzyko zawalenia murów nie zachęcamy do zwiedzania pozostałości zamku. Szkoda, że samorząd Milicza, jak do tej pory, nie wziął przykładu z pobliskiego Żmigrodu i nie zabezpieczył cennego zabytku choćby w formie tzw. trwałej ruiny.
Zamek
Pierwotnie gród pełniący w XII wieku funkcję siedziby kasztelani. W 1154 i 1295 roku wzmiankowane „castrum”. Zamek biskupi wzniesiony na nowym miejscu, na sztucznie usypanym plateau pod koniec XIII. Biskupia warownia składała się z długiego, wysokiego na trzy kondygnacje domu – dworu, pierścienia wałów i palisady. Zapewne po 1319 roku główny budynek został powiększony. Warownia posiadała słabe umocnienia, co zapewne wpłynęło na stosunkowo krótką obronę przed wojskami króla czeskiego Jana Luksemburskiego w 1339 roku. Rozbudowa zamku i wzmocnienie zdolności obronnych nastąpiło po 1358 roku, pod rządami księcia Konrada oleśnickiego. Pierwotny dwór otoczono murem obwodowym z krenelażem, od wschodu wybudowano bramę i wieżę bramną. W północnej części założenia powstał niewielki dziedziniec ze studnią. Mimo to zamek został zdobyty i uszkodzony przez odziały husyckie w 1432 roku. Prawdopodobnie w czasie odbudowy warowni skrócono pierwotny dwór i przekształcono jego wnętrza. Kolejna przebudowa zamku miała miejsce w pierwszym ćwierćwieczu szesnastego stulecia, już pod rządami Kurzbachów. W 1508 roku na zamówienie Sigismunda von Kurzbacha mistrz Leonhart wzniósł m.in. drugą kamienną wieżę. Już kilka dekad później, w 1536 roku wieżę tą musiano odbudowywać, po zniszczeniach powstałych w wyniku pożaru. W czasie przebudowy z XVI wieku część stropów belkowych w dworze zastąpiono sklepieniami, a ściany zewnętrze budynku i muru obwodowego pomalowano ciemnoczerwoną farbą. Kolejnych przekształceń zamku dokonano w XVII wieku. W 1616 roku na skutek uderzenia pioruna zawaliła się jedna z zamkowych wież, a w katastrofie zginęło pięć osób. Zapewne podczas dokonanej później przebudowy warowni wzniesiono dodatkowy budynek pomiędzy murem, a wielkim domem. Pod koniec XVII wieku rozebrano mury obronne i w ich miejscu wybudowano dodatkowy kwadratowy budynek, do dziś nie zachowany. W 1797 roku warownię zniszczył kolejny pożar. Po nim Joachim VIII Karol von Maltzan ufundował nową klasycystyczną rezydencję, a zrujnowany zamek odbudowano w nawiązaniu do gotyku, być może według projektu Leonarda Schätzela. Budynek wykorzystywano do 1805 roku jako przędzalnie bawełny, a następnie urządzono nim farbiarnię sukna i teatr. Około połowy XIX wieku zamek ostatecznie popadł w ruinę. Ruina niezabezpieczona od kilkudziesięciu lat coraz bardziej się rozpada. Szkoda, że nikt nie jest zainteresowany zachowaniem pozostałości tego ciekawego zabytku.
Zamek w Miliczu na miedziorycie Endlera, wykonanym według rysunku Schmidta w 1897 roku.
Źródło: Małgorzata Chorowska, Andrzej Kudła „Architektura i historia średniowiecznego zamku w Miliczu”, w: „Nie tylko zamki”, Wrocław 2005r., s.93.
Zamek w Miliczu na litografii z 1841 roku
Źródło: Małgorzata Chorowska, Andrzej Kudła „Architektura i historia średniowiecznego zamku w Miliczu”, w: „Nie tylko zamki”, Wrocław 2005r., s.93.
Do dziś z zamku pozostały głównie mury obwodowe pochodzące z XIV wieku. Po południowej stronie dziedzińca zachowana prostokątna wieża mieszkalna, trzykondygnacyjna, jednoprzestrzenna, wzmocniona szkarpami. Do wieży od zachodu i północy dochodzą mury pozostałe z dwóch również jednoprzestrzennych budynków. Zachowane ślady dwutraktowego budynku z XVII wieku. Ruiny zamku otacza park krajobrazowy. Obecnie zaniedbana roślinność wkracza pomiędzy niszczejące mury, przyspieszając ich zniszczenie. Latem ze względu na dziko rosnące rośliny dostęp do ruin musi być ograniczony. Na południowy-zachód od pozostałości zamku wznosi się klasycystyczny pałac.
Ruiny zamku w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/717206,foto.html (dostęp: 29.07.2015r.)
Zdjęcia ruin zamku z 2013 roku
Pałac
Rozległa klasycystyczna rezydencja ufundowana na zlecenie rodu von Maltzan według projektu Karla Gotfrieda Geisslera zaakceptowanego w 1799 roku. Pałac powiększony około 1909-1910 roku, remontowany w 1937 roku. Kolejne prace remontowe prowadzono w czasach Polski Ludowej w drugiej połowie XX wieku. Siedziba rodu von Maltzan w Miliczu nawiązuje do pałaców Sanssouci i Neues Palais w Poczdamie. Budynek murowany, potynkowany, założony na planie wydłużonego prostokąta, o bryle urozmaiconej licznymi ryzalitami, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty wielospadowym dachem z powiekami i lukarnami. Ryzality w elewacji południowej przykryte kopułami, z osią środkową zaakcentowaną empirowym tamburem. Fasada (elewacja północna) dwudziestotrzyosiowa, z dwoma wydatnymi ryzalitami w części środkowej, otaczającymi główne wejście ozdobione portykiem kolumnowym z trójkątnym przyczółkiem. Na osi elewacji ogrodowej portyk o zdwojonych kolumnach. Elewacje o boniowanych przyziemiu, ozdobione gzymsami (wieńczący, między kondygnacjami), girlandami, opaskami wokół okien, płycinami i naczółkami. Narożniki zaakcentowane lizenami. Układ wnętrz dwutraktowy, z galerią od północy i pomieszczeniami reprezentacyjnymi w amfiladzie od południa. W centrum pałacu, od strony ogrodu, eliptyczny salon, otoczony jońskimi półkolumnami, dźwigającymi belkowanie i kopułę z latarnią. W części sal zachowane sufity z dekoracją stiukową, z plafonami i listwami. Przetrwało również kilka secesyjnych kominków. Niestety wiele pomieszczeń zostało pozbawionych klasycystycznej dekoracji w wyniku adaptacji na szkołę w II połowie XX wieku. Na północ od rezydencji rozciąga się dziedziniec otoczony z trzech stron przez: pałac, dawny dom zajezdny, połączony z pałacem budynkiem łącznikowym z półokrągłym ryzalitem klatki schodowej, oficynę dworską i budynek dawnego zarządu dóbr. Pierwotne zabudowania pochodzące z XVIII w. i 1910 roku połączone zostały w drugiej połowie XX wieku za pomocą współczesnych budynków i obecnie tworzą jeden kompleks. Na dziedzińcu podjazd wokół gazonu, secesyjna fontanna z piaskowca, posągi z brązu. Pałac otacza park sentymentalno-romantyczny założony około 1800 roku według projektu Leonharda Schätzla, od północy i zachodu ograniczony korytem rzeki Baryczy, od południa i wschodu otoczony murem z bramami. Tuż za południową elewacją pałacu sztuczny kanał, wzdłuż niego główna aleja prowadząca do bramy wjazdowej z kamienną rzeźbą leżącego lwa. Na osi elewacji południowej rezydencji okrągły basen i kamienny mostek nad kanałem z drogą prowadzącą do polany widokowej i dalej w głąb parku zmieniającego się w części południowo-zachodniej w zdziczały las mieszany, z pozostałościami starodrzewu i młodszymi samosiewkami. W parku zachowany układ wodny, ze sztucznymi zbiornikami z wyspami. Na północny-wschód od pałacu wznoszą się ruiny zamku. W części parku na wschód od ruin urządzono boisko szkolne. Niestety w drugiej połowie XX wieku na terenie parku w pobliżu dawnej rezydencji wzniesiono na potrzeby zespołu szkół nowe bezstylowe budynki, które zakłócają pierwotną kompozycję.
Pałac w Miliczu na początku XX wieku.
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 3, Drezno-Berlin, 1909-1913, tablica nr 49.
Zabytki w Miliczu
Do rejestru zabytków w Miliczu wpisano: miasto (nr rej.: A/1851/386 z 25.11.1956r.); kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, 1817-21 (nr rej.: A/1325/1167 z 2.12.1964r.); kościół parafialny p.w. św. Anny, ul. Łowiecka 1, 1807-08 (nr rej.: A/1601 z 18.02.2010r.); kościół ewangelicki „Kościół Łaski”, obecnie rzymsko-katolicki pomocniczy p.w. św. Andrzeja, szachulcowy, 1709r. (nr rej.: A/1326/1542 z 25.02.1966r., brak decyzji, wypis z księgi rejestru); ruiny zamku, XV w. (nr rej.: A/2437/878 z 19.06.1961r.); zespół pałacowy, 2 poł XVIII w.: pałac (nr rej.: A/2438/216 z 31.05.1950r.), park (nr rej.: A/2439/183 z 31.05.1950r.);dom, ul. Okrzei 22, prawdopodobnie z XVIII/XIX w. (nr rej.: A/2448/1544 z 25.02.1966r.).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Milicza zapewniają autobusy PKS kursujące m.in. z Trzebnicy i Wrocławia oraz pociągi z Poznania i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Z tej ostatniej trasy najlepiej skręcić w prawo do Trzebnicy i następnie z miasta wyjechać DK15 (ul. Milicka) w kierunku Krotoszyna. Droga krajowa nr 15 prowadzi przez sam środek Milicza. Ruiny zamku i zespół pałacowo-parkowy położone są w północno-zachodniej części Milicza, na lewo od DK15. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 235km, z Wrocławia około 60km. Samochód można zaparkować przy ulicy Kasztelańskiej w bezpośrednim sąsiedztwie ruin zamku.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2015 r.
