Powiat milicki, gmina Cieszków
(nazwa niemiecka: Freyhan, Kreis Militsch)
Rys historyczny i stan obecny:
W 1280 roku w Cieszkowie wzmiankowano założenie obronne (kasztel). W 1489 roku za rządów Wilhelma Mosche miała miejsce lokacja miasta. Cieszków stał się centrum dóbr rodu Mosche. W szesnastym stuleciu włości przeszły w ręce rodziny von Maltzan z Milicza. Właścicielem majątku w Cieszkowie był m.in. Joachim III von Maltzan (ur.1559r., zm.1625r.). Po śmierci Joachima III von Maltzan, państwem milickim podzieliło się trzech jego synów: Joachim IV (ur.1593r., zm.1654r.) objął Milicz, Hans Bernhard (ur.1597r.) Nowe Grodzisko, a Wilhelm I (ur.1600r., zm.1667r.) Cieszków. W 1628 roku Wilhelm I utworzył ordynację obejmującą Cieszków. W 1656 roku ordynację podniesiono do rangi klucza. Kolejnym właścicielem włości został Wilhelm II junior (zm. 1691r.), syn Wilhelma I i Heleny Euzebii z domu baronówny von Borzita und Butsch. Linia Maltzanów z Cieszkowa wygasła wraz ze śmiercią Wilhelma II w 1691 roku. Dobra na mocy testamentu z 1686 roku otrzymała w spadku wdowa po nim Renata Beata z domu von Novack. Następnie posiadłość przeszła na własność jej drugiego męża hrabiego Erazma Ulricha von Geist und Hagen. Po śmierci Renaty Beaty z domu von Novach jej drugi mąż ponownie się ożenił. Jego wybranką była Jadwiga Krystyna z domu hrabianka von Almesloe, 1. voto hrabina von Hochberg. Erazm Ulrich von Geist und Hagen z obydwu małżeństw nie doczekał się potomstwa. Wygasła na nim hrabiowska linia rodu, a państwo Cieszków otrzymała w spadku druga żona Jadwiga Krystyna z domu von Almesloe. Wyszła ona po raz trzeci za mąż i w ten sposób dobra wraz z jej ręką otrzymał Gerhard Wilhelm hrabia von Strattma (według Sękowskiego Strautmann, t.2, s.332). W 1725 roku nowy właściciel Cieszkowa sprzedał majątek hrabiemu Jakubowi Henrykowi Flemmingowi (ur.1667r., zm.1728r.). W 1728 roku dobra po raz kolejny przechodzą na wdowę. Tym razem właścicielką Cieszkowa została hrabina Tekla Róża z domu Radziwiłłówna (ur.1703r., zm.1747r.). W 1745 roku państwo Cieszków od hrabiny Tekli Róży odkupiła księżna Katarzyna Agnieszka Ludwika z Sapiehów (ur.1715r., zm.1779r.) 1 voto Sapieha, 2 voto von Lilienhoff und Adelnau. De facto drugim mężem Katarzyny księżnej Sapieżyny został w 1745 roku Wojciech Paweł Żyzny (zm.1782r.), kamerdyner dworu Sapiehów. Dopiero w 1756 roku został on nobilitowany przez cesarzową Marię Teresę. Otrzymał predykat „von Lilienhof”. W 1763 roku nobilitację zatwierdził król pruski Fryderyk II. Małżeństwo doczekało się dwóch synów nobilitowanych w 1775 roku z oddzielnymi nazwiskami: Joachim Augustyn Ignacy Franciszek von Zwowitzki (ur.1755r.) i Jan Nepomucen Antoni Ignacy Juda Tadeusz von Adelstein (ur.1751r.). W 1779 roku zmarła księżna Sapieżyna, dwa lata później jej spadkobiercy sprzedali państwo Cieszków hrabiemu von Sandratzky. Kolejnymi właścicielami dóbr zostały rody von Zedlitz i von Teichmann. Według źródła z 1830 roku Cieszków składał się z części miejskiej i zamkowej. W tej pierwszej wymieniono 63 domy, 491 mieszkańców (w tym 113 katolików), ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę. W części zamkowej znajdował się pałac z ogrodem, 64 domy, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, folwark, browar, gorzelnia, dwa wiatraki. Ten dział Cieszkowa zamieszkiwało 535 osób, w tym 89 katolików. Właścicielem mniejszego wolnego państwa stanowego był Traugott baron von Teichmann und Logischen. W 1841 rokiem Cieszków nie posiadał już praw miejskich, pozostał jednak centrum ordynacji. Przed 1845 rokiem włości przejęli handlowcy z Wrocławia bracia Richard i Alexander Schreiber. W 1845 roku w części tzw. miejskiej wzmiankowano 76 domów, 608 mieszkańców (w tym 150 katolików i 6 Żydów), ewangelicki kościół parafialny - ufundowany w 1749 roku przez księżną Sapiehę - ewangelicką szkołę, 2 wiatraki. W części tzw. zamkowej znajdował się piękny pałac z dużym ogrodem, w nim oranżeria, folwark, szpital, 70 domów, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, 2 wiatraki, browar i gorzelnia. Zabudowania zamieszkiwały 603 osoby, w tym 93 wyznania katolickiego. Już w 1856 roku właścicielem państwa stanowego Cieszków był Hugo hrabia von Willamowitz-Möllendorf (ur.1806r., zm.1865r.), królewski szambelan i posiadacz majoratu Gadow bei Lanz (Provinz Brandenburg). Następnie dobra w Cieszkowie odziedziczył jego syn hrabia Wichard von Wilamowitz-Möllendorf senior (ur.1835r., zm.1905r.). Według księgi adresowej z 1886 roku państwo stanowe Cieszków należące do hrabiego Wicharda von Wilamowitz-Möllendorf składało się z majątków: Brzezina (Breschine-Freyhan Rittergut, 316ha); Cieszków (Freyhan Rittergut, inspektor Gebauer, 946ha, w tym 259ha pól uprawnych, 27ha łąk, 7ha pastwisk, 600ha lasów, 1ha stawów, 52ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków) W gospodarstwie działała cegielnia, browar i gorzelnia. Na folwarku hodowano 15 koni, 400 owiec, 46 świń, 68 sztuk bydła rogatego, w tym 38 krów); Guzowice (Kuschwitz Rittergut, 751ha), Nowy Folwark (Neuvorwerk mit Bilawen Pertinenzgut, 435ha), Ujazd (Ujast Pertinenzgut, 333ha). Generalnym pełnomocnikiem właściciela był Oekonomie-Direktor Gebhardt w Cieszkowie (in Freyhan). W 1905 roku państwo stanowe Cieszków miało powierzchnię 2793,5ha, z czego na majątek Cieszków przypadało 951,5ha. Po śmierci ojca w tymże roku włości otrzymał w spadku hrabia Wichard von Wilamowitz-Möllendorf junior (ur.1871r., zm.1916r.). Jako właściciel państwa stanowego Cieszków porucznik Wichard von Wilamowitz-Möllendorf wzmiankowany był po raz ostatni w księdze adresowej w 1909 roku. Przed 1912 rokiem ordynacja przeszła na własność wdowy Alexandry hrabiny von Pückler und Blankensee, z domu baronówny von Fircks z Wrocławia. Dzierżawcą został Friedrich Wilhelm hrabia von Pückler, baron von Groditz z Cieszkowa (in Freyhan). Majątki liczyły w sumie 2794,4ha. Wdowa Alexandra hrabina von Pückler und Blankensee, z domu baronówna von Fircks pozostała właścicielką państwa stanowego przynajmniej do 1930 roku. Friedrich Wilhelm hrabia von Pückler, baron von Groditz w latach 1921-1930 wymieniany był jako generalny pełnomocnik. Pomiędzy 1930 a 1937 rokiem otrzymał w spadku ordynację Cieszków. W 1937 roku na państwo stanowe o powierzchni 2432,4ha, w tym 820,1ha pól uprawnych, 194,8ha łąk, 25,8ha pastwisk, 58,4ha stawów, 1205,2ha lasów, 18,1ha parku i ogrodu, 110ha grobli, nieużytków, dróg i podwórzy gospodarczych, składało się pięć majątków: Brzezina (Grünweiler), Cieszków (Freyhan, gorzelnia, hodowla bydła), Ujazd (Kreisau), Guzowice (Hellefeld Niederschlesien), Nowy Folwark (Neuvorwerk mit Bilawen Pertinenzgut). Po 1945 roku śląskie dobra rodziny von Pückler przejęło państwo polskie. Pałac jeszcze w 1945 roku został spalony przez wojska radzieckie. W kolejnych latach ruiny rozebrano. Obecnie w miejscu rezydencji stoi podłużny parterowy budynek. Po założeniu pozostał park, a w nim ozdobna dawna kordegarda z około 1820 roku, przebudowana w 1938 roku (ul. Bolesława Chrobrego 16) oraz pawilon również z około 1820 roku zbudowany w formie czterokolumnowego portyku jońskiego. Na północny-wschód od parku zachowały się pofolwarczne zabudowania gospodarcze (ul. Bolesława Chrobrego, Aleja Sportowa).
Pałac
Już w 1280 roku wzmiankowano w Cieszkowie jakiś kasztel. W 1656 roku w miejscowości znajdował się dwór, rozebrany pod koniec siedemnastego stulecia i zastąpiony przez pałac wzniesiony około 1695 roku. Rezydencja, która przeszła kilka przebudów przetrwała do 1945 roku. Wygląd siedziby pańskiej w Cieszkowie możemy poznać m.in. dzięki przedwojennym widokówkom zamieszczonym na portalu http://dolny-slask.org.pl. Okazuje się, że bryła budynku przypominała zachowaną rezydencję w pobliskim Sułowie. Pałac w Cieszkowie był murowany, potynkowany, trzykondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym wysokim mansardowym dachem z lukarnami. Posiadał jedenastoosiową fasadę z centralnym głównym wejściem, zaakcentowanym portalem. Elewacje o podziałach ramowych, zdobiły liczne detale architektoniczne: gzymsy, opaski okienne, podokienniki. Przed frontem rezydencji znajdował się gazon. Rezydencję otaczał park założony w miejscu barokowego ogrodu z około połowy XVIII wieku.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/966047,foto.html?idEntity=531643 (dostęp: 3.07.2015 roku)
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/778691,foto.html?idEntity=531643 (dostęp: 3.07.2015 roku)
Zabytki w Cieszkowie
Do rejestru zabytków w Cieszkowie wpisano układ urbanistyczny miasta, sięgający XIII wieku (30.09.1978r., nr rej.: 397/W) i kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (13.01.1964r., nr rej.: 1019). W ewidencji zabytków znajduje się m.in. cmentarz rodowy; pozostałości zespołu pałacowego: dawna Herbaciarnia (ul. Bolesława Chrobrego 16), oficyna (ul. Bolesława Chrobrego 16), park pałacowy, brama parkowa, dwa mosty na fosie (wjazdowy i ogrodowy), pawilon parkowy; zespół folwarczny: spichlerz, stodoła i słodownia.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Cieszkowa zapewniają autobusy PKS kursujące m.in. z Krotoszyna, Milicza czy Wrocławia i pociągi z Poznania i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Z tej trasy należy skręcić w prawo do Trzebnicy i kontynuować jazdę DK15 w stronę Krotoszyna. Ta ostatnia trasa przebiega przez Cieszków. Pozostałości zespołu pałacowego znajdują się we wschodniej części miejscowości, przy ulicy Bolesława Chrobrego. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 250km, z Wrocławia około 75km. Samochód można zaparkować przy ulicy Bolesława Chrobrego, bądź w Alei Sportowej, w pobliżu zabudowań pofolwarcznych.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2015 r.
