Powiat będziński, miasto
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość założono na ziemiach historycznej Małopolski, w dolinie Czarnej Przemszy na przełomie XI i XII w. W latach 1123-25 była wzmiankowana jako osada targowa. W 1177 r. wraz z kasztelaniom bytomską i oświęcimską została przekazana przez Kazimierza II Sprawiedliwego Piastom Śląskim. Odtąd do połowy XV w. dzieliła losy Śląska. O znaczeniu Siewierza w tych czasach świadczy romański kościół p.w. św. Jana Chrzciciela oraz utworzenie w nim kasztelanii w XIII w. Siedziba kasztelana znajdowała się prawdopodobnie na terenie starej osady w pobliżu wspomnianego kościoła. W II połowie XIII w. Siewierz uzyskał prawa miejskie (być może w 1276 r.). Nowe miasto lokowano około 2 km na północ od dawnej wioski. Po podziale księstwa opolsko-raciborskiego po śmierci księcia Władysława II, Siewierz znalazł się pod władzą książąt bytomskich. Prawdopodobnie w II połowie XIII w. ich kasztelanowie wznieśli w miejscu o naturalnych walorach obronnych, w zakolu rzeki Czarnej Przemszy pośród bagien i rozlewisk drewniano-ziemną siedzibę obronną. Piastowie bytomscy w pierwszej połowie XIV w. zbudowali w jej miejscu otoczony fosą murowany zamek, składający się ze stołpu, muru obwodowego i budynku bramnego. W 1337 r. Siewierz wraz z warownią zakupił książę cieszyński Kazimierz. W cztery lata później w dokumencie po raz pierwszy użyto określenia księstwo siewierskie. Terytorium to pozostało w rękach Piastów cieszyńskich do 1443 r., kiedy to zadłużony książę Wacław sprzedał je biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Księstwo siewierskie obejmowało wtedy 607 km2, z miastami: Czeladź, Koziegłowy i Siewierz oraz wioskami: Gołuchowice, Łagisza, Wojkowice Komorne, Rzeniszów, Nowa Wieś, Strzyżowice, Sączów, Myszkowice, Tąpkowice, Wojkowice Kościelne, Dąbie, Rogoźnik, Twardowice, Sadowie, Winowo, Będusz, Żelisławice, Bobrowniki, Grodziec i Ożarowice. Ziemia siewierska do 1790 r. (wcielenie do Królestwa Polskiego) pozostawała samodzielnym księstwem należącym do biskupów krakowskich, od 1486 r. tytułujących się książętami siewierskimi. W XVI w. biskupi krakowscy uczynili z zamku swoją rezydencję i znacznie przebudowali średniowieczną warownię. W latach 1503-24 biskup Jan Konarski wzniósł basztę ogniową oraz nowe fortyfikacje ziemne. Prace budowlane kontynuował jego następca biskup Piotr Tomicki. Wyburzył on zamkowy stołp i wzniósł w zachodniej i południowej części zamku renesansowe budynki mieszkalne. Około 1574 r. pod rządami biskupa Franciszka Krasińskiego zmodernizowano zamek przystosowując go do użycia broni palnej. Wzniesiono drugi zewnętrzny mur kurtynowy, zbudowano taras artyleryjski, a wjazd wzmocniono półkolistym barbakanem. W czasie wojen szwedzkich w 1655 r. pomimo neutralności księstwa siewierskiego zamek został zdobyty i ograbiony przez szwedzkie oddziały. Rezydencję podniósł ze zniszczeń biskup Jan Małachowski. W latach 80-tych XVII w. zbudował on skrzydło wschodnie wraz z kaplicą. W pierwszej połowie XVIII w. biskup Felicjan Szaniawski przeprowadził barokową przebudowę zamku, który w tym czasie stracił już większość cech obronnych. W czasie prac budowlanych podwyższono między innymi wieżę bramną i nakryto ją barokowym hełmem. Była to ostatnia większa inwestycja na zamku. Po upadku Królestwa Polskiego, około 1800 r. budynek został opuszczony. Jego sytuacji nie zmieniło reaktywowanie przez Napoleona w 1807 r. księstwa siewierskiego. Napoleon przekazał państewko swemu marszałkowi Lannes księciu de Montebello. Żywot księstwa był jednak bardzo krótki, po upadku cesarza Francuzów w 1815 r. ziemię siewierską włączono do zaboru rosyjskiego. Pod panowaniem rosyjskim następuje upadek miejscowości, która w 1864 r. traci prawa miejskie oraz zamku. Twierdza biskupów krakowskich powoli popadła w ruinę. W roku 1957 i w latach 70-tych XX w. przeprowadzono na jej obszarze badania archeologiczne i prace konserwacyjne. W 1997 r. powołano do życia Fundację „Zamek Siewierski”. W rok później przystąpiono do pierwszych prac zabezpieczających. Nabrały one przyspieszenia dopiero w 2008 r., kiedy to odnowiono wieżę bramną z platformą widokową i zrekonstruowano most zwodzony. Obecnie w dalszym ciągu na zamku prowadzone są badania archeologiczne i trwają roboty budowlane. Budynek można bezpłatnie zwiedzać.
Zamek
Ruiny gotycko – renesansowego zamku, wielokrotnie przebudowanego. Wzniesionego z kamienia i cegły, złożonego z czterech asymetrycznych jednotraktowych skrzydeł rozłożonych wokół wielobocznego dziedzińca. Na jego środku znajdował się dawniej stołp. Jedyny wjazd na dziedziniec prowadzi od strony północnej, przez most zwodzony, barbakan i przejazd pod wieżą bramną. Najlepiej zachowanymi elementami zamku są właśnie barbakan i wieża bramna. Przetrwały również zewnętrzne mury skrzydeł mieszkalnych i fragmenty przyziemia od strony dziedzińca. Z ozdobnych detali pozostały renesansowe portale i obramienia okien oraz ślady po loggii kolumnowej.
Podczas wizyty w Siewierzu warto zobaczyć:
Romański kościół cmentarny p.w. św. Jana Chrzciciela, zbudowany około 1140 r., uszkodzony w czasie I wojny światowej, restaurowany w latach 1947-56. Zachowane ślady malowideł z XII w. i portal z półkolistym tympanonem.
Kościół parafialny p.w. św. Macieja, pochodzący z XVI w., gruntownie przebudowany w czasach późniejszych, barokowy. Wewnątrz bogate wyposażenie rokokowe i klasycystyczne, kamienne portale z XVI-XVIII w., dekoracja sztukatorska stropów. Kościół otacza mur z ozdobną bramą z II poł. XVIII w.
Kościół parafialny p.w. św. Walentego, wzniesiony w 1618 r. jako kościół szpitalny. Przebudowany w XIX i XX w., z zatarciem większości cech stylowych. Wewnątrz wyposażenie z XVII i XVIII w.
Na terenie miasta zachował się dawny układ urbanistyczny z rynkiem, na którym odkryto ślady ratusza zburzonego w XIX w. Wokół rynku nieliczne kamienice z pierwszej połowy dziewiętnastego stulecia. Szczególnie cenna kamienica nr 22, pochodząca z XVIII w. W budynku tym w 1823 r. w czasie podróży z Werony do Warszawy nocował car rosyjski Aleksander I.
Zabytki w Siewierzu
Do rejestru zabytków sztuki w Siewierzu wpisano m.in.: układ urbanistyczny miasta (nr rej.: 410/53 z 31.03.1953 r. i 803/67 z 20.12.1967 r.), kościół p.w. św. Jana Chrzciciela (nr rej.: 776/67 z 12.06.1967), kościół p.w. św. Macieja (nr rej.: 778/67 z 17.06.1967 r.), kościół p.w. św. Walentego (nr rej.: 779/67 z 17.06.1967 r.), ruiny zamku (nr rej.: 333/51 z 10.09.1951 i 777/67 z 17.06.1967 r.), dom, Rynek 22 (nr rej.: 780/67 z 17.06.1967 r.).
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Siewierza można bez problemu dotrzeć komunikacją publiczną. W mieście zatrzymują się między innymi PKS-y z Katowic i Częstochowy oraz autobusy KZK GOP nr 269 z Będzina i 738 ze Świerklańca. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 w kierunku Zawiercia. Trasa ta prowadzi przez Siewierz. Odległość w jedną stronę: nieco ponad 50 km. Samochód można zostawić na niewielkim parkingu urządzonym tuż obok zamku.
Damian Dąbrowski
Maj 2010 r.