Powiat pszczyński, miasto
(nazwa niemiecka: Pleß, Kreis Pleß)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki osadnictwa na obszarze Pszczyny sięgają przełomu X i XI w. Ziemie te do około 1178 r. wchodziły w skład Małopolski, następnie znalazły się pod władzą książąt opolsko – raciborskich. Około połowy XIII w. Pszczyna otrzymała prawa miejskie, nadane prawdopodobnie przez księcia Władysława. Mniej więcej w tym samym czasie powstał również niewielki gródek obronny. Dokumenty z 1303 r. potwierdzają prawa miejskie Pszczyny i wspominają o siedzibie kasztelani w mieście. W tym czasie kasztelania pszczyńska wchodziła w skład księstwa raciborskiego, rządzonego przez księcia Przemysława. Po śmierci jego syna, księcia Leszka w 1336 r., Pszczyna wraz z resztą dzielnicy raciborskiej przeszła w ręce Przemyslidów z Opawy. W 1407 r. książę Jan II zwany Żelaznym wyodrębnił ziemie pszczyńską ze swych posiadłości i przekazał jako dożywocie swej żonie Helenie Korybutównie. Księżna Helena ufundowała w mieście pierwszy murowany zamek. Ta niewielka dwuskrzydłowa budowla z okrągłą basztą przy skrzydle zachodnim, w 1433 r. skutecznie obroniła się przed atakiem wojsk husyckich. Miasto wraz z twierdzą pozostało w rękach Przemyślidów do 1474 r., kiedy to zajęły je wojska króla węgierskiego Macieja Korwina. Władca węgierski przekazał je Hynkowi z Podiebradów. Kolejnym właścicielem dóbr pszczyńskich był jego brat książę ziębicki Wiktoryn. Następnie miasto wraz z zamkiem nabył książę cieszyński Kazimierz II, który w 1517 r. odsprzedał je możnowładcy węgierskiemu Aleksemu Turzo. Pod rządami rodziny Turzo Pszczyna została stolicą Wolnego Państwa Stanowego. W 1548 r. biskup wrocławski Baltazar Promnitz odkupił państwo pszczyńskie od Jana Turzo, syna Aleksego, a następnie przekazał je swoim bratankom Stanisławowi i Karolowi. W rękach Promnitzów dobra pozostały do 1765 r., kiedy to majątek przejęła w spadku rodzina książąt Anhalt-Köthen-Pless. Po wygaśnięciu pszczyńskiej linii Anhaltów ich posiadłości odziedziczył hrabia Jan Henryk X von Hochberg z Książa. Hochbergowie rezydowali w zamku w Pszczynie do 1945 r. W lutym tego roku do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Pomimo założenia w zamku szpitala jego wnętrza nie zostały zdewastowane. W 1946 r. w upaństwowionej rezydencji Hochbergów otwarto istniejące do dziś muzeum. Warto zauważyć, że we wnętrzach Muzeum w Pszczynie zachowała się zdecydowana większość dawnego wyposażenia zamku. Szczegółowe informacje o Muzeum można znaleźć na stronie:
Zamek w Pszczynie to gotycka budowla pochodząca z XV w., w czasach późniejszych wielokrotnie przebudowywana: w XVI w. w stylu renesansowym, w latach 1743-67 w stylu barokowym według projektu architekta Jahnego i po raz kolejny w latach 1870-74 przez architekta Destailleu. Rezydencja murowana z cegły, częściowo otynkowana, wzniesiona na rzucie podkowy, na sklepionych piwnicach, trzykondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym z lukarnami. Elewacja północna trzynastoosiowa, elewacje wschodnia i zachodnia jedenastoosiowe, od południa pięcioosiowa część środkowa i czteroosiowa skrzydła boczne. Przyziemie i narożniki budynku boniowane, elewacje (za wyjątkiem południowej) dzielone pilastrami, okna w ozdobnych obramowaniach, część z nich z płycinami. Na osi budynku brama wjazdowa, przy niej westybul i reprezentacyjna klatka schodowa. Na parterze w zachodniej części zamku zachowane: Sypialnia cesarzowej, Salon dębowy – wielki, Gabinet pracy cesarza, Garderoba cesarska i Sypialnia cesarza. Wśród zabytkowych wnętrz drugiej kondygnacji (piano nobile) szczególnie godne uwagi są: Sala lustrzana, Salon wielki i biblioteka, Sypialnia i Salon Księżny Daisy, Gabinet pana domu, Sypialnia żółta. Na drugim piętrze galeria myśliwska w korytarzach, pokoje w stylu Empire, secesyjna jadalnia, Gabinet miniatur oraz sale wystawowe poświęcone rodzinie Hochbergów.
Do zamku przylega piękny park krajobrazowy o powierzchni 48 ha. Jego początki sięgają zapewne szesnastowiecznego ogrodu, w czasach późniejszych wielokrotnie przekształcanego i powiększanego. Obecny kształt parku krajobrazowego w typie angielskim, nadano mu w drugiej połowie XIX w. W parkowym drzewostanie dominują gatunki liściaste: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony pospolite, buki zwyczajne, kasztanowce zwyczajne, graby, klony, wierzby, platany klonolistne. Nie brak jednak również gatunków iglastych, reprezentowanych między innymi przez: świerki, sosny, modrzewie i cisy.
Zamek pszczyński został wpisany do rejestru zabytków w 1966 r. jako pałac (7.02.1966 r., nr rej.: 535/65). Pod tym samym numerem rejestru wpisano także park. Oficyny i bramę wjazdową umieszczono w rejestrze również 7.02.1966 r. (pod nr 536/65). Stajnię i wozownię wpisano sześć lat później (2.08.1972 r., nr rej.: 1184/72).
Zdjęcia zamku
Podczas wycieczki do Pszczyny poza zamkiem warto również zobaczyć inne zabytki miasta:
- kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych
- zespół dworski „Ludwikówka” przy ul. Dunikowskiego
- zespół drewnianych budynków w skansenie przy ul. Parkowej
- zabytkowe domy w centrum miasta (Rynek, ulica Piastowska, Warowna)
Galeria prezentująca park i miasto
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Pszczyny zapewniają zarówno autobusy PKS jak i pociągi. Te ostatnie jeżdżą częściej, dlatego najlepszym rozwiązaniem będzie podróż koleją. Pewną niedogodnością jest lokalizacja dworca kolejowego w Pszczynie, znajduje się on poza centrum miasta (do pałacu trzeba odbyć około 30 minutowy spacer). Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 44 do Mikołowa, następnie DK 928 do Kobióru i dalej DK 1 prowadzącą przez Pszczynę. W mieście z tej ostatniej trasy najlepiej skręcić w prawo w ul. Hallera. Odległość: w jedną stronę niecałe 50 km. Pałac znajduje się w samym centrum Pszczyny, tuż przy rynku, w pobliżu bez problemu można zostawić samochód na jednym z płatnych parkingów.
Damian Dąbrowski,
Październik 2010 r.