Powiat zawierciański, gmina Pilica
Miejscowość Smoleń położona jest na terenie historycznej Małopolski. Dzieje zarówno zamku jaki i wioski związane są z historią tego regionu Polski. Na skutek podziałów administracyjnych kraju po drugiej wojnie światowej Smoleń znalazł się na terenie województwa śląskiego. W związku z tym przedstawiamy jego historię na stronie Pałace Śląska, w dziale poświęconemu temu województwu.
Rys historyczny i stan obecny:
Zamek w Smoleniu prawdopodobnie został wzniesiony w pierwszej połowie XIV w. przez Jana z Pilicy, kasztelana radomskiego (1341-1347). Wchodził on w skład dóbr rodziny Pileckich herbu Topór, należących następnie do Ottona z Pilicy (zm.1382r.), wojewody sandomierskiego i jego córki Elżbiety. Pierwsze wzmianki pisane na temat wioski, zwanej w tym czasie Pilicą, pochodzą z 1394 i 1396r. Dzięki małżeństwu z Elżbietą z Pilicy włości Pileckich przeszły w ręce Wincentego z Granowa herbu Leliwa. Potomkowie Wincentego i Elżbiety przyjęli nazwisko Pileckich. W ich posiadaniu dobra pozostały do 1570r., kiedy to Jan Pilecki, starosta horodelski, sprzedał zamek wraz z przynależnymi majątkami biskupowi krakowskiemu Filipowi Padniewskiemu. Biskup następnie przekazał dobra Pileckich swojemu bratankowi Wojciechowi Padniewskiemu. Zapewne z powodu złego stanu średniowiecznego zamku Wojciech Padniewski zamieszkał na folwarku zwanym Smoleniem, położonym poniżej zamkowego wzgórza. Ostatecznie przed 1610r. wybudował on nową rezydencję w pobliskim mieście Pilica. Kolejnymi właścicielami dóbr pilickich byli w XVII wieku Jerzy Zbaraski, Konstanty Wiśniowiecki i Stanisław Warszycki. W osiemnastym i dziewiętnastym stuleciu posiadacze majątku często się zmieniali. Na początku XIX w. dobra smoleńskie zostały odłączone od dóbr pilickich. Po 1877r. połączył je ponownie Leon Epstein. Za wyjątkiem Romana Hubickiego (lata czterdzieste XIX wieku) zrujnowany zamek Smoleń nie był przedmiotem zainteresowań właścicieli majątku. Na przestrzeni wieków opuszczoną warownię mieszkańcy okolicy wykorzystywali zapewne jako darmowe składowisko materiałów budowlanych. Obecnie ruiny zamku są własnością władz samorządowych gminy Pilica. Niezabezpieczone ruiny grożą zawaleniem. W 2010r. miała miejsce katastrofa budowlana, w rezultacie której na teren wzgórza zamkowego wprowadzono zakaz wstępu. Zakaz ten ze względu na lokalizację ruin jest trudny do wyegzekwowania. W tym miejscu oczywiście nie namawiamy nikogo do jego łamania. Osobom które się na to zdecydują przypominamy, że wchodzą na teren zamku na własne ryzyko.
Stan zabytku w 2008r.
Zamek
Pierwotny owalny zamek został wzniesiony w XIV wieku na szczycie skalistego wzgórza. Warownia składała się z cylindrycznej wieży o średnicy około 7,5 m, muru obwodowego i domu mieszkalnego założonego na planie nieregularnego prostokąta. Z czasem twierdzę powiększono o dwa podzamcza: zachodnie i wschodnie. Pięcioboczne podzamcze wschodnie pełniło funkcję gospodarczą. W tej części warowni znajdowała się również główna brama. Osobny przejazd prowadził na teren czworobocznego podzamcza zachodniego. W tej części zamku pozostały ślady po kilku budynkach oraz studnia.
Zamek w 2011r.
Dwór
Dwór na folwarku Smoleń u podnóża wzgórza zamkowego został wzniesiony w drugiej połowie XIX w. przez Leona Epsteina, właściciela dóbr pilickich i smoleńskich. Folwark przy zamku wzmiankowano już w XV w. i zapewne przy nim już w XV lub XVI wieku wzniesiono drewnianą rezydencję, zastąpioną wspomnianym wyżej murowanym dworem. W okresie międzywojennym w dworze w Smoleniu urządzono szkołę. Biorąc pod uwagę wpis do rejestru zabytków, prawdopodobnie w czasach Polski Ludowej dwór należał do Lasów Państwowych i wykorzystywany był jako leśniczówka. Obecnie budynek raczej nie jest na stałe zamieszkały. Budynek zabezpieczono przed wejściem, można go zobaczyć tylko z zewnątrz. Trudno określić jego stan własnościowy, ale przypuszczalnie jest własnością prywatną. Dwór murowany, potynkowany, podpiwniczony, wzniesiono na planie prostokąta. Niewielką parterową rezydencję nakryto dachem dwuspadowym. Prawdopodobnie po 1945r. przebudowano elewacje budynku. Obecnie fasada dworu jest sześcioosiowa, z głównym wejściem poprzedzonym murowanym gankiem kolumnowym. Dodatkowe wejścia umieszczono w elewacji tylnej i jednej elewacji bocznej (w kolumnowy ganku wgłębnym). Budynek o skromnych elewacjach, za wyjątkiem dwóch wspomnianych ganków pozbawiony ozdobnych detali architektonicznych.
Dwór w Smoleniu raczej pozostawał w cieniu miejscowego zamku i nie był przedmiotem badań historyków. Na temat tego obiektu trudno znaleźć jakieś informacje. Przy pisaniu powyższego tekstu wykorzystano materiały dostępne na Forum Eksploratorzy
http://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=76&t=6185&p=27713&hilit=smole%C5%84#p27713
Polecam tą stronę internetową nie tylko osobom zainteresowanym historią Smolenia. W tysiącach postów opisano na niej ogromną ilość interesujących zabytków.
Fotografie dworu z 2011r.
Zabytki w Smoleniu
Do rejestru zabytków w Smoleniu wpisano zespół wzgórza zamkowego (17.05.1947r., nr rej.: I-3-18/46 oraz 17.12.1981r., nr rej.: A-1275): ruiny zamku, dworek (leśniczówka) z końca XIX w., aleję dojazdową. W latach pięćdziesiątych XX wieku na wzgórzu zamkowym ustanowiono rezerwat krajobrazowy „Smoleń”.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Smolenia zapewniają nieliczne autobusy PKS z Krakowa i Radomska oraz busy kursujące na trasie Wolbrom – Zawiercie. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Zawiercie. Do miasta można dotrzeć pociągiem, np. z Gliwic lub Katowic. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Krakowa do węzła Mysłowice, dalej trasą S1 do Dąbrowy Górniczej, DK94 w stronę Olkusza i DK790 do Pilicy przez Ogrodzieniec. Z Pilicy należy wyjechać DK794 w kierunku Wolbromia. Trasa ta prowadzi przez Smoleń. Wzgórze zamkowe znajduje się na początku miejscowości, na prawo od głównej drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 100km. Samochód można zostawić na niewielkim parkingu u podnóża wzgórza zamkowego, tuż obok dworu.
Damian Dąbrowski,
Maj 2012 r.