Powiat wołowski, miasto i gmina
(nazwa niemiecka: Dyhernfurth, Kreis Wohlau)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość należała m.in. do rodziny von Haugwitz, von Falckenhayn, von Falkenberg, von Dyhrn, von Hoym, d`Abzac de Mayac, von Saurma-Jeltsch. Po drugiej wojnie światowej wszystkie śląskie posiadłości rodziny von Saurma-Hoym przejęło państwo polskie. W końcowej fazie działań wojennych pałac w Brzegu Dolnym został spalony. Zniszczeniu uległy m.in. jadalnia i biblioteka. W latach 1950-1952 zabytek odbudowano, jednak w uproszczonej formie, nawiązując do klasycystycznej wersji rezydencji. W 1965 roku w budynku mieścił się przyzakładowy dom kultury. Po powodzi z 1997 roku w pałacu przeprowadzono remont generalny. Obecnie właścicielem zabytku jest Urząd Miasta w Brzegu Dolnym. Część pomieszczeń dawnej rezydencji zajmuje Dolnobrzeski Ośrodek Kultury.
Pałac w Brzegu Dolnym w połowie XVIII wieku
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/4703358,foto.html?idEntity=543066 (dostęp: 14.08.2014 roku)
Pałac
Siedziba szlachecka istniała w Brzegu Dolnym już w średniowieczu. Pierwszy opis rezydencji pochodzi z 1638 roku. W drugiej połowie XVII wieku Georg Abraham von Dyhrn ufundował nowy barokowy pałac. W latach 1785-1790 na zlecenie Karla Georga Heinricha von Hoym według planów samego Karla Gotharda Langhansa rozbudowano pałac dodając do korpusu dwa boczne skrzydła. Wybudowano również tzw. „mały pałac” i utworzono rozległy park wzorując się na parku w Wörlitz koło Drezna. W 1849 roku rezydencja za sprawą hrabiny Toni von Lazareff-Hoym przeszła kolejną przebudowę, która nadała jej elewacjom kostium francuskiego neorenesansu (szczyty, wieżyczki, szpiczaste hełmy). W 1945 roku pałac został spalony. Zabytek odbudowano w latach 1950-1952 w uproszczonej formie, nawiązującej do klasycystycznego wyglądu budynku, sprzed przebudowy z 1849 roku.
Pałac murowany potynkowany, założony na planie wydłużonego prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym. Dłuższe elewacje dwudziestojednoosiowe, elewacje boczne trzyosiowe, w narożach budynku cztery cylindryczne wieże. Fasada (elewacja północna) z centralnym jedenastoosiowym ryzalitem (dawny korpus barokowego pałacu), z głównym wejściem umieszczonym w trzyosiowym portyku. Analogiczny portyk w elewacji ogrodowej, prowadzący na tarasy z widokiem na Odrę. Portyki wieńczą trójkątne szczyty. Elewacje ozdabiają proste obramienia otworów okiennych, płyciny podokienne, nadokienniki, wydatny gzyms wieńczący i podziały pilastrowe zastosowane w trzyosiowej części centralnej pałacu. Układ wnętrz dwutraktowy.
Wygląd pałacu przed końcem drugiej wojny światowej możemy poznać dzięki licznymi starym fotografiom i widokówkom zamieszczonym na portalu www.dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/3741891,foto.html?idEntity=543066 (dostęp: 14.08.2014 roku)
Na wschód od rezydencji znajduje się klasycystyczna oficyna, zwana również Małym Pałacem. Wybudowana w latach 1780-1785, przebudowywana w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Budowla wzniesiona na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, z częścią środkową nakrytą dachem dwuspadowym z sygnaturką na osi i bocznymi ryzalitami nakrytymi dachami mansardowymi z powiekami i nowszymi świetlikami. Fasadę (elewację zachodnią) akcentują trzy portyki z tympanonami trójkątnymi (skrajne) i półkolistym (środkowy). Na osi przesklepiona sień przejazdowa. Elewacje ozdabiają boniowane naroża, podziały ramowe (lizeny i gzymsy), proste obramowania otworów okiennych, płyciny podokienne.
Pałac oraz fragment oficyny na dawnej pocztówce
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/824724,foto.html?idEntity=543066 (dostęp: 14.08.2014 roku).
Pałac obecnie
Na północ od rezydencji i oficyny rozciąga się rozległy, w znacznym stopniu zaniedbany park krajobrazowy, pierwotnie o kompozycji osiowej. Park podzielony był na trzy strefy: 1. zabawy: obejmującą staw z wyspami, nie istniejącą dziś herbaciarnię (z lat 1770-1775, projekt K.G. Langhansa), domek w winnicy, salon kąpielowy, wodotrysk i bażanciarnię; 2. pracy: z młynem, hodowlą jedwabników i drukarnią żydowską; 3. zadumy: ze sztuczną ruiną, pustelnią, grotą, cmentarzem żydowskim. W latach 1800-1803 w tej części parku według projektu F. Gilly`ego wzniesiono mauzoleum rodziny von Hoym, nawiązujące do doryckiej świątyni. Niestety obecnie zbezczeszczone i zrujnowane mauzoleum służy jako pijacka melina. Zadbany pałac i oficyna dziwnie kontrastują ze stanem miejsca ostatniego spoczynku właścicieli Brzegu Dolnego. Sytuacja ta przynosi wstyd zarówno mieszkańcom jak i władzom samorządowym.
Mauzoleum w Brzegu Dolnym stan przed 1945 rokiem
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/654885,foto.html?idEntity=521475 (dostęp: 14.08.2014 roku)
Stan mauzoleum w marcu 2013 roku
Zabytki w Brzegu Dolnym
Do rejestru zabytków w Brzegu Dolnym wpisano: układ urbanistyczny miejscowości (nr rej.: 396/W z 30.09.1978r.); zbór ewangelicki, obecnie kościół rzymsko-katolicki p.w. MB Szkaplerznej, szachulcowy (nr rej.: 734/W z 27.11.1997r.); cmentarz, Al. Jerozolimskie – ul. Klasztorna – ul. Słowackiego, XVII-XIXw. (nr rej.: 656/W z 14.08.1991r.); kaplicę cmentarną p.w. św. Jadwigi, 1666r., 1840-1860, 1910 (nr rej.: j.w.); zespół pałacowy i folwarczny: Pałac, XVII w., 1785-90, 1848, 1950-1952 (nr rej.: 227 z 31.05.1950r.); park (w granicach ogrodzenia), 2 poł. XVIII-XIX w. (nr rej.: 195 z 31.05.1950r.); mauzoleum von Hoya z obeliskiem, około 1800r., 1920r. (nr rej.: 516/W z 17.02.1984r.); folwark (nr rej.: 716/W z 2.11.1995r.):
- ogrodzenie z bramami i mostek, XVIII/XIX w.
- oficyna „Mały Pałac”, 1770-75, ul. Kolejowa 31
- „młyn pałacowy”, 1770-75, ul. Leśna 4
- oficyna mieszkalna, 2 ćw. XIX w., ul. Ogrodowa 1
- willa, 1910r., ul. Kolejowa 2
- portiernia, przy wjeździe do parku, pocz. XX w.
- dom oficjalisty, 1 ćw. XIX w., ul. Kolejowa 25
- stajnia i wozownia, 1 ćw. XIX w., ul. Kolejowa 27-29
- wozownia z wieżą, XIX/XX w., ul. Kolejowa 27-29.
Informacje praktyczne i dojazd
Dzięki stacji kolejowej znajdującej się na trasie z Wrocławia do Głogowa do Brzegu Dolnego można bez większych problemów dojechać pociągiem. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Stadion i dalej DK94 w stronę Legnicy. Z tej ostatniej trasy tuż za Wrocławiem należy skręcić w prawo w lokalną drogę (ul. Wrocławska) prowadzącą przez Krępice, Mrozów, Miękinie i Klękę do Brzegu Dolnego. Zespół pałacowy znajduje się w południowej części miasta, w pobliżu Odry. W miejscowości trzeba się kierować ul. Ks. J. Puka do Rynku i dalej ul. Kochanowskiego. Pałac położony jest na południe od ul. Kochanowskiego, a większość parku znajduje się na północ od tej drogi. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 200km, z Wrocławia około 35km. Samochód można zaparkować na Rynku, lub w sąsiednich uliczkach, w niewielkiej odległości od dawnej rezydencji.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2014 r.