Bielawa

Powiat dzierżoniowski, miasto

(nazwa niemiecka Langenbielau, Kreis Reichenbach)

Bielawa to miasto o bardzo bogatej i ciekawej historii, choć często niedoceniane i pomijane w podróżach po Dolnym Śląsku. Poniżej wypis prezentujący jak liczne zabytki znajdują się w Bielawie.

Zabytki w Bielawie

Do rejestru zabytków w Bielawie zostały wpisane:

- ośrodek historyczny miasta, XIII-XX w., nr rej.: A/2562/507 z 1.12.1958r. i z 24.02.2010r.

- kościół parafialny p. w. Wniebowzięcia NMP, ul. Wolności 130, z lat 1877-80

nr rej.: A/1896/605/WŁ z 8.01.1976r.

- kościół parafialny p. w. Świętego Ducha, z lat 1877-1880, pl. Kościelny,

nr rej.: A/1925/687/WŁ z 30.03.1978r.

- cmentarz komunalny, pl. Wolności, po 1880r., nr rej.: A/3677/922/WŁ z 31.12.1982r.

- cmentarz, ul. Żeromskiego, 2 poł. XIX-XX w., nr rej.: A/3678/691/WŁ z 30.03.1978r.:

ogrodzenie murowane z bramą, kaplicę rodziny Postpischil, kaplicę rodziny Froehlich, kaplicę rodziny Franz

- park sanatoryjny, pocz. XX w., nr rej.: A/3680/1164/WŁ z 28.03.1986r.

- willa, ul. Cmentarna 2, 2 poł. XIX w., nr rej.: A/3679/1421/WŁ z 10.01.1995r.

- dom sierot, obecnie kaplica, ul. Kopernika 21 a, z lat 1900-1901,

nr rej.: A/3676/1410/WŁ z 15.08.1994r.

- willa, ul. Korczaka 4, 1904r., nr rej.: A/1033 z 6.11.2007r. (według ewidencji zabytków pałac)

- dom, ul. Nowobielawska 16, XIX/XX w., nr rej.: A/3682/1279/WŁ z 15.11.1989r.

- pensjonat „Leśny Dworek”, ul. Nowobielawska 89, XIX/XX w.,

nr rej.: A/3683/1364/WŁ z 10.03.1992r.

- pałac, ul. Piastowska 23, XIX/XX w., nr rej.: A/3698/690/WŁ z 30.03.1978r., pawilon ogrodowy, drewniany, nr rej.: j. w.

- pałac, ul. Piastowska 24, XIX/XX w., nr rej.: A/3699/689/WŁ z 30.03.1978r.

- dom, ul. Piastowska 46, 1799, nr rej.: A/3700/618/WŁ z 21.05.1976

- zespół willowy, ul. Spółdzielcza 1-2, 1928r., nr rej.: A/997/1-3 z 14.02.2007r.: willa, nr 1; willa, nr 2; park.

- willa Dyrekcji Fabryki Włókienniczej, ul. Wolności 22, 1889r.,

nr rej.: A/3705/1521/WŁ z 30.09.1996r. (według rejestru zabytków pałac fabrykancki, obecnie budynek administracyjny dyrekcji fabryki)

- willa, ul. Wolności 57, 1890r., nr rej.: A/3706/1420/WŁ z 10.01.1995r.

- willa, ob. dom kultury, ul. Wolności 80, 1915r., nr rej.: A/3707/688/WŁ z 30.03.1978r.

- dwór, ul. Wolności 92 (decyzja ul. Mickiewicza 1), nr rej.: A/3708/716 z 26.08.1960r.

oraz 138 z 20.04.1991r.

- dom, obecnie przychodnia, ul. Wolności 148, po 1880r., nr rej.: A/3710/1397/WŁ z 7.03.1994r. (według rejestru zabytków pałac fabrykancki)

- dom z apteką, ul. Wolności 158, pocz. XX w., nr rej.: A/3709/1282/WŁ z 10.01.1990r.

- przepompownia wody nr 1 (z urządzeniami z pocz. XX w.), 1898r., ul. Hempla,

nr rej.: A/36811567/WŁ z 21.05.1997r.

- przepompownia wody nr 2 (zespół połączonych budynków), 1909r., ul. Ostatnia,

nr rej.: A/3684/1568/WŁ z 21.05.1997r.

- zespół Zakładów Bawełnianych „Bielbaw”, ul. Strażacka 10 (dawniej ul. Piastowska 19) : tkalnia XI, 1880r., 1914r., nr rej.: A/3695/1602/WŁ z 14.01.1998r.; tkalnia IX, 1891r., nr rej.: 1604/WŁ z 14.01.1998r.; przędzalnia I, z lat 1912-20, nr rej.: A/3688/1605/WŁ z 14.01.1998r.; budynek zarządu, 1875r. , XX w., nr rej.: A/3689/1606/WŁ z 14.01.1998r.; przędzalnia II, 1900r., nr rej.: A/3690/1607/WŁ z 14.01.1998r.; stolarnia, 1900r., nr rej.: A/3691/1608/WŁ z 14.01.1998r.; siłownia elektryczna, 1906r., nr rej.: A/3692/1609/WŁ z 14.01.1998r.; remiza, 1925r., nr rej.: A/3693/1610/WŁ z 14.01.1998r.; wykańczalnia, 1890r., nr rej.: A/3694/1611/WŁ z 14.01.1998r.

- budynek klejarni w ZPB „Bieltex” Zakład nr 2, ul. Tkacka 17, 1880r.,

nr rej.: A/3702/1601/WŁ z 31.12.1997r.

- zespół Zakładów Bawełnianych „Bieltex”, Zakład nr 4, ul. Ostroszowicka 11 : budynek administracyjny, 1920r., nr rej.: A/3685/1595/WŁ z 31.12.1997r.; wieża ciśnień, 1913r., nr rej.: A/3686/1596/WŁ z 31.12.1997r.; budynek drukarni, 1923r., nr rej.: A/3687/1597/WŁ z 31.12.1997r.

- zespół Zakładów Bawełnianych „Bieltex”, Zakład nr 5, ul. Waryńskiego 25 : przędzalnia (I), k .XIX w., nr rej.: A/3703/1598/WŁ z 31.12.1997r.; budynek trzepalni i mieszalni bawełny, 1890r., nr rej.: A/3704/1599/WŁ z 31.12.1997r.; przędzalnia z wieżą ciśnień, 1920r., nr rej.: A/3701/1600/WŁ z 31.12.1997r.

Ponadto do ewidencji zabytków wpisano między innymi:

- pałac fabrykanta, dawny „Bielbaw", obecnie Urząd Miejski, ul. Piastowska 1.

- dom mieszkalny, dawny dwór Herzoga, ul. Piastowska 2a

Według ewidencji zabytków w Bielawie znajduje się jedna dawna siedziba szlachecka i aż sześć rezydencji właścicieli fabryk. W pierwszej kolejności przedstawiamy losy dóbr rycerskich, a następnie krótko pozostałe pałace.

Ulica Wolności 92 – dwór

Dobra rycerskie

Miejscowość wzmiankowano w 1288 roku, w czasie sporu pomiędzy księciem wrocławskim Henrykiem IV a biskupem Tomaszem II. Książę sporządził akt powołujący kapitułę kolegiacką przy kościele św. Krzyża we Wrocławiu i podarował jej 48 dużych łanów czynszowych we wsi Biela (Bielawa). W XVI wieku majątek rycerski w Bielawie znalazł się w rękach rodu von Netz. Renesansowy dwór w Bielawie ufundował w 1598 roku Joachim von Netz (zm.1599r.), do którego należały również pobliskie Ostroszowice. W 1667 roku właścicielem dóbr był Heinrich Wolfgang von Netz. W 1672 roku bracia Ernst Heinrich i Joachim Ernst von Netz sprzedali rodzinne dobra obejmujące Nową, Środkową i Dolną Bielawę. Nabywcą był pani Barbara Sandreczky z domu Gellhorn i jej małżonek Adam Bogusław von Sandreczky. Kolejnymi właścicielami dóbr rycerskich Bielawa byli Gottlieb Ferdinand Sandreczky Sandraschütz i baron Hans Ferdinand Sandreczky Sandraschütz. W 1778 roku synowie Hansa Ferdinanda Sandreczky Sandraschütz – Friedrich Wilhelm Ferdinand Gottlob i Hans Carl Gottlob – utworzyli majorat Bielawa. W 1830 roku właścicielem majoratu Bielawa był radca wojenny hrabia von Sandreczky-Sandraschütz. W źródle z 1857 roku wzmiankowano w Bielawie Erdmanna Karla hrabiego von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W 1863 roku majorat odziedziczył jego syn Hans Adam Friedrich hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (zm.1886r.). W 1886 roku wszystkie majątki wchodzące w skład majoratu Bielawa otrzymał w spadku Ernst Julius von Seidlitz-Ludwigsdorf (ur.1863r., zm.1930r.), siostrzeniec Hansa Adama von Sandreczky-Sandraschütz. Za zgodą cesarza Wilhelma II Ernst Julius zmienił nazwisko rodowe na hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1905 roku należący do niego majorat Bielawa miał powierzchnię 6362ha. W 1930 roku majorat liczący 5086ha otrzymał w spadku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1937 roku właścicielem majoratu był nadal Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Po drugiej wojnie światowej śląskie posiadłości rodu von Seidlitz-Sandreczky przejęło państwo polskie.

Rezydencja w połowie XIX stulecia

Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883

Dwór w pierwszej połowie XX wieku

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/969789,foto.html?idEntity=562332 (dostęp: 22.10.2017r.)

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/4457152,foto.html?idEntity=562332 (dostęp: 22.10.2017r.)

Wzniesiony w 1598 roku dwór spłonął w 1737 roku. W ciągu dwóch kolejnych lat rezydencja została odbudowana przez rodzinę von Sandreczky-Sandraschütz. W 1930 roku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky sprzedał rodową siedzibę miastu Bielawa. Władze samorządowe urządziły w budynku dwie szkoły – przemysłową i handlową. W latach 1940-1945 w dawnej rezydencji działał szpital polowy. Po przejęciu przez władze polskie w 1945 roku zabytek zaadaptowano ponownie na szkołę. Do 1956 roku w budynku funkcjonowała Szkoła Przysposobienia zawodowego, a następnie Szkoła Specjalna. Z kolei w latach 1990-2013 działał Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Po jego wykwaterowaniu do Dzierżoniowa dwór stoi pusty. Budynku nie udało się władzom samorządowym sprzedać w kolejnych przetargach, pomimo obniżenia ceny. W ten sposób jeden z najważniejszych zabytków Bielawy pozostaje niezagospodarowany.

Zdjęcia z 2013 roku

Ulica Korczaka 4 – Willa (Pałac) Dieriga

Obszar na którym powstał pałac na początku XX wieku od rodziny von Seidlitz-Sandretzky nabył Wolfgang Dierig. Budowa rezydencji trwała w latach 1901-1904. Dr Wolfgang Dierig wraz z rodziną mieszkał w pałacu do 1945 roku. Zabudowania przejęło państwo polskie. W pałacu i sąsiednich budynkach urządzono prewentorium dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Placówka działała do końca lat 90. XX wieku. W 2001 roku pałac nabyli obecni właściciele i przeprowadzili remont obiektu. W odrestaurowanych wnętrzach mieści się obecnie hotel z restauracją. Duża atrakcją obiektu jest otaczający pałac 10 hektarowy park. Szczegółowe informacje na oficjalnej stronie hotelu:

https://www.hoteldebowy.pl/

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/977073,foto.html?idEntity=563093 (dostęp: 22.10.2017r.)

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/977075,foto.html?idEntity=563093 (dostęp: 22.10.2017r.)

Ulica Piastowska 1 – Pałac (obecnie Urząd Miejski)

Dziewiętnastowieczna rezydencja właściciela fabryk Fröhlicha. Po drugiej wojnie światowej budynek wykorzystywany jako siedziba Zakładowego Domu Kultury BZPB im. II Armii WP. Obecnie pałac należy do władz samorządowych, znajduje się w nim część biur urzędu miasta.

Rezydencja na początku XX wieku

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/3947573,foto.html?idEntity=513233 (dostęp: 22.10.2017r.)

Ulica Piastowska 2a – Dwór Herzoga

Jeden z najstarszych budynków murowanych w mieście. Wzniesiony w 1720 roku. Nazywany dworem Herzoga. Już przynajmniej od końca XIX wieku w budynku funkcjonował hotel Preusische Hof. Po przejęciu miejscowości przez władze polskie w 1945 roku obiekt nadal pełnił funkcje hotelowe. Hotel zlikwidowano w 1968 roku. Obecnie większość budynku wykorzystywana jest jako mieszkania prywatne, a na parterze znajdują się lokale handlowo-usługowe. Dwór Herzoga znajduje się w centrum Bielawy.

Dwór Herzoga w 1898r.

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/4115443,foto.html?idEntity=523739 (dostęp: 22.10.2017r.)

Widokówka z 1925 roku.

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/3640324,foto.html?idEntity=523739 (dostęp: 22.10.2017r.)

Ulica Piastowska 23/24 – Pałac Dieriga

Zespół dwóch budynków ufundowanych przez rodzinę fabrykancką Dierig. Willa nr 23 została wzniesiona w 1881 roku dla Friedricha Dieriga seniora (1818-1894), nazywano ją „Geheimrats Villa” – willą tajnego radcy. Drugi budynek, pod nr 24 wybudowano w 1894 roku dla Margarethe Dierig, najstarszej córki Friedricha Dieriga seniora, dlatego też pałac ten zwano „Margarethen Villa”. Po zakończeniu I wojny światowej rezydencje przy ulicy Piastowskiej firma Ch. Dierig GmbH wykorzystywała w celach reprezentacyjnych. Po przejęciu przez władze polskie w 1945 roku zabudowania przekazano w zarząd PZPB nr 1 – późniejszy „Bielbaw". Budynki przez kilkadziesiąt lat wykorzystywano jako żłobki. Trudno sytuacja finansowa przedsiębiorstwa w latach 90. XX wieku doprowadziła do likwidacji placówek. Odtąd pałace były nieużytkowane. W przetargu zabytki nabył prywatny inwestor, który przeprowadził w nich generalny remont i otworzył hotel. W czasie przebudowy obydwa wolnostojące budynki zostały połączone. Oprócz pokoi hotelowych pałacowe wnętrza mieszczą restaurację i SPA. Więcej szczegółów na oficjalnej stronie obiektu

http://palacbielawa.pl/

Willa Dieriga w pierwszej połowie XX wieku

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/853737,foto.html?idEntity=513232 (dostęp: 22.10.2017r.)

Obydwie wille, jeszcze wolnostojące

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/887958,foto.html?idEntity=513232 (dostęp: 22.10.2017r.)

Hotel pałac Bielawa z zewnątrz

Wnętrza rezydencji

Ulica Wolności 22 – pałac fabrykancki

Rezydencja rodziny Neugebauer, właścicieli fabryk włókienniczych. Wzniesiona w 1881 roku, przebudowana w 1886 roku dla Oskara Neugebauera. Na przełomie XIX i XX wieku w willi miał siedzibę zarząd przedsiębiorstwa – Bernard Neugebauer Etablissement. W latach 20. XX wieku zakłady włókiennicze wraz z rezydencją przejęła firma „Kauffmann Meyer Textilwerke AG” z Głuszycy. W posiadaniu tego przedsiębiorstwa willa pozostała do końca drugiej wojny światowej. W latach 40. XX wieku zakłady nazywały się „MK Textil AG”. Po 1945 roku władze polskie otworzyły w ich miejscu przedsiębiorstwo pod nazwą „Bielawskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego imienia Dąbrowszczaków Bieltex”. Willa właścicieli pełniła funkcję siedziby dyrekcji. Po upadku zakładów budynek wystawiony na sprzedaż.

Fabryka i rezydencja Neugebauerów – widokówka z 1910 roku

Źródło: https://dolny-slask.org.pl/5857598,foto.html?idEntity=535594 (dostęp: 22.10.2017r.)

Ulica Wolności 148 – pałac fabrykancki

Willa została ufundowana w 1869 roku przez Augusta Matthiasa Rosenberga, kupca i właściciela fabryki tkanin. W kolejnych dekadach należała do Heinricha Rosenberga oraz Franza Rosenberga juniora. Neorenesansowa rezydencja założona na planie prostokąta, potynkowana, podpiwniczona, dwukondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym. Elewacje ozdabiają pilastry, gzymsy, boniowanie, obramienia okienne, płyciny. Fasadę pięcioosiowa, z balkonem na drugiej kondygnacji. Fasadę wieńczy centralny, bogato dekorowany szczyt. Elewacje boczne trzyosiowe z centralnymi ryzalitami. Od północy główne wejście do budynku. Po drugiej wojnie światowej w zabytku urządzono przychodnię. Obecnie w budynku zlokalizowany jest Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej. Pałac znajduje się w centrum miasta, przy jednej z jego głównym ulic.

Willa Rosenbergów na przełomie XIX i XX wieku