Powiat jaworski, gmina Wądroże Wielkie
(nazwa niemiecka Klein Baudiß, Kreis Liegnitz)
Zabytki w Budziszowie Małym
Do rejestru zabytków w Budziszowie Małym został wpisany zespół pałacowy i folwarczny, 1877r.-XXw., nr rej.: A/2774/1052/L z 6.02.1996r.:
- pałac
- rządcówka
- 2 domy mieszkalne
- budynek mieszkalno-gospodarczy
- 3 obory
- chlewik
- 3 stodoły (ze stajnią i wozownią)
- spichrz
- śrutownia
- magazyn
- suszarnia buraków
- gorzelnia
- park, nr rej.: A/2775/448/L z 17.07.1976r.
Miejscowość wzmiankowano w 1217r. jako Budissouo, a w 1359r. jako Budesow panum. W XV wieku oraz na początku XVI wieku dobra w Budziszowie Małym należały do rodziny Eycke. W 1789 roku majątek był własnością królewską. W miejscowości znajdowały się 3 folwarki, 17 gospodarstw zagrodników, kuźnia, 30 domów. Budziszów Mały liczył 151 mieszkańców. W 1830 roku dobra posiadał du Port. W opisie wioski wspomniano 28 domów, folwark, 197 mieszkańców, w tym 13 katolików, ewangelicką szkołę i wiatrak. W 1845 roku włości należały do spadkobierców du Porta. W Budziszowie Małym znajdowały się 43 domy, folwark, wiatrak. Wieś zamieszkiwało 245 osób, w tym 38 katolików. Część źródeł podaje, że od 1842r. majątek w Budziszowie Małym należał do rodziny Walter. W 1856 roku wzmiankowano Ernsta Waltera, który z czasem został starszym ziemskim i deputowanym powiatowym. Utworzył on nowy folwark zwany Walterhof. W 1894r. dobra Ernsta Waltera miały powierzchnię 435ha, w tym 398ha pól uprawnych, 20ha łąk, 12ha lasów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy gospodarstwie działała gorzelnia. Ernsta Waltera wzmiankowano po raz ostatni w księdze adresowej z 1905 roku. W 1909 roku posiadłość znajdowała się już w rękach Emila von Lieres und Wilkau, rotmistrza w stanie spoczynku, z Galowic w powiecie wrocławskim. W 1912 roku dobra rycerskie Budziszów Mały i folwark Walterhof należały do porucznika Hugo Schreiera. Włości liczyły 430,8ha, 390,1ha pól uprawnych, 14,5ha łąk, 13ha lasów, 2,5ha ogrodu, 10,7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Major w stanie spoczynku Hugo Schreier pozostał właścicielem dóbr przynajmniej do 1930 roku. W 1935 roku posiadłość nabył Karl Wrede, rotmistrz w stanie spoczynku, znany z dokumentu z 1937 roku. W tym czasie posiadłość liczyła 395,3ha: 351,8ha pól uprawnych, 16,1ha łąk, 5,6ha pastwisk, 0,6ha wód, 13,8ha lasów, 3ha parku i ogrodu, 4,4ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku w dalszym ciągu działała gorzelnia.
Pałac przed drugą wojną światową
Źródło: https://polska-org.pl/5666997,foto.html (dostęp: 31.08.2020r.)
Po 1945 roku folwark i pałac w Budziszowie Małym przejęło państwo polskie. W majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Rezydencję zmieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny. W latach 90. XX wieku po upadku PGR-u zabudowania znalazły się w gestii AWRSP. Pałac i gospodarstwo rolne wykupiła osoba prywatna. Obecnie zabudowania pozostają własnością prywatną, można je zobaczyć z zewnątrz z pewnej odległości.
Pałac został wzniesiony w 1877 roku przez Ernsta Waltera w miejscu starszej budowli. Siedzibę przebudowano w 1908 roku, zapewne już pod rządami Emila von Lieres und Wilkau. Budynek murowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym z lukarnami. Dominantą budynku jest kwadratowa, asymetrycznie umieszczona wieża. Wejście umieszczono w niewielkim ganku. Drugi ganek znajduje się w elewacji ogrodowej. Elewacje wyremontowane, pozbawione jednak ozdobnych detali architektonicznych. Na północny-zachód od rezydencji rozciąga się park krajobrazowy. Na wschód od pałacu położony jest dziedziniec folwarczny, wokół niego zabudowania gospodarcze i mieszkalne.
Budziszów Mały położony jest około 22 kilometry na wschód od Jaworu. Najkrótszy dojazd z miasta powiatowego zapewniają drogi wojewódzkie nr 363 i 345. Z tej ostatniej w Budziszowie Wielkim należy skręcić na wschód w lokalną drogę do Budziszowa Małego. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się w centrum wioski. Faktycznie zabudowania pofolwarczne stanowią większość zabudowy tej niewielkiej miejscowości.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2020r.
