Powiat jaworski, gmina Wądroże Wielkie
(nazwa niemiecka Gross Baudiss, Kreis Liegnitz)
Zabytki w Budziszowie Wielkim
Do rejestru zabytków w Budziszowie Wielkim zostały wpisane:
- kościół filialny p.w. Dobrego Pasterza, XV w., poł. XIX w., nr rej.: A/1453/688/L z 25.07.1984r.
- cmentarz przykościelny, XIII w., nr rej.: A/1457/911/L z 16.02.1990r.
- cmentarz parafialny, 1889r., nr rej.: A/1454/910/L z 16.02.1990r.
- dwór, XV/XVI w., nr rej.: A/2726/260 z 24.04.1951r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. park i trzy oficyny mieszkalne w zespole dworsko-parkowym z folwarkiem.
Miejscowość wzmiankowano w 1193 roku jako Budisschow, w 1217r. jako Budissouo, a w 1359r. pod nazwą Budesow panum. Początkowo wieś należała do klasztoru Kanoników Regularnych we Wrocławiu. Pod koniec XIII wieku Budziszów był własnością książąt wrocławskich, po czym przeszedł w ręce śląskiego rycerstwa. Majątek kolejno posiadały rody von Mesehow, von Ledivhose, von Parchwitz, von Romnitz. Do dziś w miejscowym kościele znajduje się epitafium Melchiora von Romnitz (zm.1584r.) i jego żony Anny von Romnitz, z domu von Landskron (zm.1567r.). Epitafium ufundowali w 1589 roku synowie tej pary Melchior i Conrad von Romnitz z Budziszowa Wielkiego. Być może po wojnie trzydziestoletniej miejscowość stała się własnością habsburskiej kamery. Po przejęciu Śląska przez Prusy w wyniku wojen śląskich w połowie XVIII wieku dobra przeszły na własność domeny królewskiej Hohenzollernów. Częścią domeny majątek w Budziszowie Wielkim pozostał do 1806 roku, kiedy to nabyła go rodzina Du Port. Źródła z 1830 i 1845 roku potwierdzają, że posiadłość należała do rodu Du Port. W wiosce wzmiankowano pałac, folwark, ewangelicki kościół i szkołę, browar, gorzelnię i wiatrak. Przed 1856 rokiem dobra rycerskie zakupił były referendarz Ferdinand Walter. W jego posiadaniu pozostały do lat 60. XIX wieku. W 1866 roku w Budziszowie Wielkim jako właściciela majątku wymieniono już niejakiego Hoffmanna. Od niego w 1868 roku włości odkupił porucznik Paul Müller. W dokumencie z 1894 roku w Budziszowie Wielkim wzmiankowano rotmistrza w stanie spoczynku Paula Müller-Baudiss. Majątek w tym czasie liczył zaledwie 156ha: 150ha pól uprawnych, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1937 roku właścicielem dóbr rycerskich był radny Paul Müller-Baudiss, być może syn poprzedniego. Włości liczyły 135ha, w tym 125ha pól uprawnych, 2ha pastwisk, 8ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Rezydencja w Budziszowie Wielkim na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser. Tom 1, tafel 137, Drezno-Berlin, 1909-1913.
Źródło: https://polska-org.pl/3695829,foto.html?idEntity=512344 (dostęp: 6.01.2020r.)
Źródło: https://polska-org.pl/6881017,foto.html?idEntity=512344 (dostęp: 6.01.2020r.)
Być może w XV wieku w Budziszowie Wielkim znajdowała się wieża mieszkalna. W szesnastym stuleciu jej pomieszczenia wchłonął dwuskrzydłowy renesansowy dwór. Około 1806 roku rodzina Du Port dobudowała trzecie skrzydło i całą rezydencję przekształciła w stylu klasycystycznym. W ten sposób siedziba otrzymała zachowany do dziś układ na planie podkowy, otwarty na dziedziniec folwarczny. W 1945 roku majątek przejęło państwo polskie. Rezydencja wraz z folwarkiem znalazła się pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Wądrożu Wielkim. W drugiej połowie XX wieku zabytek był kilkukrotnie remontowany, co mogło doprowadzić do znacznego uproszczenia elewacji. W latach 1975-76 wymieniono tynki. Kolejne prace renowacyjne prowadzono w latach 1979-80 i 1983-85. Obecnie budynek jest własnością prywatną. Po raz kolejny został odnowiony przed 2016 rokiem. Wymieniono dach oraz wyremontowano elewacje. Pałac trzyskrzydłowy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym dachem dwu- i trzyspadowym z wystawkami i powiekami. Proste elewacje zdobi wydatny gzyms między kondygnacjami, gzyms wieńczący oraz opaski wokół okien. Główne wejście do budynku znajdujące się na osi skrzydła środkowego, pierwotnie akcentowała je para pilastrów i odcinkowy tympanon. Układ wnętrz z centralną sienią i klatką schodową. W części pomieszczeń parteru zachowane sklepienia kolebkowe.
Budziszów Wielki położony jest około 20 kilometrów na wschód od Jawora. Z miasta powiatowego dojazd drogami wojewódzkimi nr 363 i 345, prowadzącymi do węzła na autostradzie A4, który od miejscowości otrzymał nazwę Budziszów Wielki. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się w zachodniej części wsi, na południe od głównej ulicy (DW 345). Sam pałac jest bardzo dobrze widoczny ze wspomnianej drogi.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2020r.
