Powiat średzki, gmina Miękinia
(nazwa niemiecka Klein Bresa, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Brzezince Średzkiej
Do rejestru zabytków w Brzezince Średzkiej został wpisany park dworski (nr rej.: A/3755/436/W z 7.03.1979r.)
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół pałacowy (nr 25, 26, 26 a – i): dom zarządcy, oficynę mieszkalną, dwie stajnie, kuźnię, dwa budynki mieszkalno-gospodarcze, oborę, stodołę, mauzoleum rodu von Kramsta, w lesie, na granicy parku.
Miejscowość wzmiankowano w 1215 roku jako Bresina, w 1361 roku jako Bresin. Dobra rycerskie należały m.in. do rodzin Sommerfeld, Flandrin, von Ullemann, von Thamm, von Mönnisch. W 1795 roku Brzezinka była własnością królewskiego łowczego von Wedella, który posiadał rezydencję w pobliskiej Brzezinie. W samej Brzezince wzmiankowano jedynie pański folwark. W 1830 roku właścicielką majątku była hrabina von Maltzan. Następnie dobra należały do królewskiej domeny. W 1830 i 1845 roku ponownie w opisach miejscowości wymieniono folwark. W latach 1856-1866 dobra Brzezinka należały do porucznika Friedricha von Kräwela z Brzeziny. W dokumentach z 1872 i 1876 roku jako posiadacza majątku wymieniono porucznika von Meyerincka. Następnie włości z folwarkami Neu-Bresa i Reinfeld znalazły się w rękach Rudolfa von Skrbensky z Brzeziny. W 1886 roku sprzedał on dobra w Brzezince porucznikowi Egmontowi von Kramsta (ur.1853r., zm.1906r.). W 1894 roku majątek ten liczył 420ha, w tym 290ha pól uprawnych, 79ha łąk, 7ha pastwisk, 39ha lasów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych oraz innych użytków. Przy folwarku działała gorzelnia. Egmont von Kramsta posiadał także włości w Wilkostowie i Wojnowicach. W 1880 roku Egmont ożenił się z Emmą Therese Agnes z domu von Wilcke (ur.1858r., zm.1956r.). Miał z nią dwie córki: Florę Margaritę Emmę Agnes Pauline (ur.1873r.) oraz Marie Klementine Ernę (ur.1882r., zm.1969r.). Wdowa Emma von Kramsta z domu von Wilcke pozostała właścicielką pałacu przynajmniej do 1937 roku. W rezydencji mieszkała również jej starsza córka i jej drugi mąż pułkownik von Livonius, pełniący funkcję generalnego dyrektora do spraw majątku. Pułkownik pochodził ze znanej rodziny niemieckich wojskowych, która wydała między innymi kilku generałów i admirała. Państwo stanowe Brzezinka Śląska w 1937 roku liczyło 631ha. Majątek w samej wiosce miał powierzchnię 405ha, w tym 275ha pól uprawnych, 40ha łąk, 20ha pastwisk, 23ha lasów, 2ha stawów, 29ha parku, 3ha ogrodu, 13ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Brzezinka Średzka przez większość historii była związana z dziejami właścicieli pobliskiej Brzeziny. W tej drugiej znajdowała się rezydencja szlachecka. Dlatego przez wiele lat w Brzezince istniała jedynie siedziba zarządców dóbr. Sytuacja uległa zmianie w II połowie XIX wieku. Porucznik von Meyerinck na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku wybudował pałac, wokół którego założył park oraz wzniósł nowe zabudowania folwarczne. Rezydencję po 1886 roku rozbudował Egmont von Kramsta. Powstało rozległe, dwuskrzydłowe neogotyckie założenie, być może zaprojektowane przez Wilhelma Grapowa. Bryłę pałacu urozmaicały liczne wieże, założone zarówno na planie kwadratu jak i koła, ryzality i ganki. Elewacje ozdabiały gzymsy, nadokienniki, sterczyny, krenelaż. Okna były zarówno prostokątne jak i ostrołukowe. Skrzydła nakrywały stosunkowo płaskie czterospadowe dachy, ledwie widoczne ponad krenelażem. Budowa pałacu dla Kramstów nie była problemem bowiem założyli oni w wiosce zakłady ceramiczne oraz cegielnię.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/793205,foto.html?idEntity=513852 (dostęp: 25.06.2022r.)
Źródło: https://polska-org.pl/3955268,foto.html?idEntity=513852 (dostęp: 25.06.2022r.)
Po 1945 roku zabrakło pomysłu i środków na zagospodarowanie rozległego pałacu. Majątek znalazł się w gestii Inspektoratu Rolnego w Brzezinie. Początkowo w części pomieszczeń pałacu urządzono mieszkania pracowników gospodarstwa, w większych salach odbywały się zabawy wiejskie, spotkania, wesela. Stosunkowo szybko podjęto decyzję o rozbiórce ogromnego obiektu. Już w latach 50. XX wieku pałac został rozebrany na budulec. Oficjalnie na odbudowę Warszawy, trudno jednak powiedzieć gdzie trafił materiał budowlany z rozbiórki. Powszechne w Polsce Ludowej defraudacje i oszustwa sugerują wykorzystanie materiałów na lokalnym rynku. W latach 70. XX wieku rozebrano pozostałości pałacu utwardzając nimi drogi gruntowe. W tym czasie majątek podlegał pod Państwowe Gospodarstwo Rolne w Gosławicach. Po upadku PGR-u w latach 90. XX wieku dobra znalazły się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.
Z całego założenia do dziś pozostały zabudowania folwarczne, park oraz mauzoleum właścicieli majątku. Najciekawszym budynkiem jest dawny dom zarządcy. Wzniesiony w II połowie XIX wieku, o malowniczej bryle, zbudowany w tzw. stylu szwajcarskim. Po 1945 roku przez wiele lat wykorzystywany jako przedszkole, obecnie przebudowany, zaadaptowany na wielorodzinny budynek mieszkalny. Dawny park liczący według różnych źródeł od 11 do 29ha obecnie zaniedbany, zarośnięty samosiejkami i podszytem, raczej o nieczytelnym układzie ścieżek. Park od początku łączył się z lasem i obecnie sam zmienił się w las. Warto przypomnieć, że autorem przekształcenia założenia w stylu angielskim był w 1887 roku Eduard Petzold, wybitny projektant ogrodów. Park ozdabiały dwa stawy połączone kanałem oraz budynki małej architektury i liczne rzeźby, po których pozostały fragmenty postumentów. Na granicy parku i lasu wznoszą się resztki neogotyckiego mauzoleum rodziny von Kramsta zbudowanego pod koniec XIX wieku. Z budynku pozostały strzępy murów, wokół powywracanych płyt nagrobnych i zalanych wodą otwartych krypt. Puszki po piwach są śladami licznych libacji odbywających się w tym miejscu.
Fragment mapy z I połowy XX wieku. Widoczny pałac, folwark, park, grobowiec i cegielnia.
Brzezinka Średzka położona jest około 22 kilometry na północny-wschód od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego do wioski można dotrzeć kilkoma trasami. Najszybszy dojazd zapewnia DK94 w kierunku Wrocławia do miejscowości Błonie, skąd prowadzi nowa trasa w stronę Brzegu Dolnego. Z tej drogi należy zjechać w miejscowości Klęka i kierować się do Brzezinki przez Białków i Wilkostów. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się w północnej części wioski, pomiędzy ulicami Parkową i Kościelną.
Miejsce po pałacu w Brzezince Średzkiej
51.21607331471007, 16.8286862078733
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2022r.
