Powiat średzki, gmina Miękinia
(nazwa niemiecka Gross Bresa, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Brzezinie
Do rejestru zabytków w Brzezinie zostały wpisane: kościół filialny p.w. MB Różańcowej (nr rej.: A/1153/1650 z 7.05.1966r.), zespół pałacowy (nr rej.: A/3754/391/W z 29.03.1977r.): dwór obronny (relikt), obecnie dom ogrodnika (nr 55), pałac (nr 54), oficyna mieszkalna – dawna stajnia, oficyna mieszkalna (nr 53), fragment muru granicznego z reliktami bramy, park pałacowy i dawne ogrody gospodarcze.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kolejne zabudowania zespołu pałacowego: budynek gospodarczy (nr 53a), oficyna mieszkalna i oficyna gospodarcza (nr 51), stodoła z oborą i remiza strażacka.
Miejscowość wzmiankowano w 1202 roku jako Bresno, 1338 roku jako Breza, w 1377 roku jako Brece, w 1778 roku pod nazwą Bresina. W pierwszych stuleciach istnienia wioska należała do różnych rodów mieszczan wrocławskich, m.in. Domonig, von Rechel, Haunold, Kunkermann. W latach 1617-1621 klucz dóbr obejmujących Brzezinę, Brzezinkę Średzką, Gosławice i Żurawiniec znajdował się w rękach Nicolausa von Eden (zm.1624r.). Kolejnym właścicielem posiadłości był rajca Michael Flandrin (zm.1646r.). Jego rządy przypadły na trudny czas wojny trzydziestoletnie, w czasie której Brzezina została w znacznym stopniu zniszczona. Spustoszony majątek nabyła następnie panna von Eden. W 1705 roku właścicielem włości był von Heermann. W połowie XVIII wieku Brzezina należała do radcy wojennego hrabiego von Waldersee, od którego majątek odkupił królewski łowczy von Wedell. W 1795 roku w miejscowości znajdowała się pańska siedziba, folwark, katolicki kościół filialny, probostwo, szkoła, gospoda, kuźnia, 6 gospodarstw kmieci, 19 zagrodników, 8 chałupników, wiatrak, 15 innych budynków. W sumie Brzezina liczyła 54 domy i 300 mieszkańców. Von Wedell był właścicielem dóbr w latach 1786-1820. W 1830 roku majątek należał do hrabiny von Maltzan. W wiosce wzmiankowano 67 domów, pałac, folwark, 376 mieszkańców, w tym 109 katolików, katolicki kościół parafialny, katolicką szkołę, ewangelicką szkołę, wiatrak. W opisie Brzeziny w 1845 roku wymieniono pałac z ogrodem, parkiem i folwarkiem, 69 domów, 433 mieszkańców, w tym 134 katolików, katolicki kościół parafialny, katolicką szkołę, ewangelicką szkołę, 2 wiatraki. W latach 1856-1876 właścicielem posiadłości był porucznik Friedrich von Kräwel. W 1872 roku folwark dzierżawił od niego Winkler. Przed 1886 rokiem włości przeszły w ręce Rudolfa von Skrbenskego z Chwalibogowa w powiecie wrzesińskim. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił Otto Wolff. W 1894 roku majątek liczył 407ha, w tym 337ha pól uprawnych, 15ha łąk i ogrodu, 37ha lasów, 5ha pastwisk, 13ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po raz ostatni rotmistrz Rudolf von Skrbensky został wymieniony w księdze adresowej z 1898 roku. Przed 1902 rokiem majątek nabył Egmont von Kramsta z Brzezinki Średzkiej (ur.1853r., zm.1906r.). Z małżeństwa z Emmą Therese Agnes z domu von Wilcke (ur.1858r., zm.1956r.) miał on dwie córki. W 1906 roku po śmierci męża Państwo Stanowe Brzezinka Średzka obejmujące Brzezinę otrzymała w spadu wdowa. Majątek liczył 429ha, w tym 364ha pól uprawnych, 15ha łąk i ogrodu, 37ha lasów, 13ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1917 roku właścicielami Państwa Stanowego Brzezina byli królewski szambelan, kapitan w stanie spoczynku Dr Hugo von Johnston i jego żona Pani Margherita von Johnston, z domu von Kramsta, córka Egmonta i Emmy. Ich dobra miały powierzchnię 387,5ha, w tym 322,5ha pól uprawnych, 25ha łąk, 12,5ha pastwisk, 2,5ha parku i ogrodu, 25ha lasu. Margherita von Johnston, z domu von Kramsta wzmiankowano jako współwłaścicielkę do 1930 roku. W 1937 roku włości należały już jedynie do Dr Hugo von Johnstona. Powierzchnia majątku wynosiła 369,89ha, w tym 228,75ha pól uprawnych, 12,25ha łąk, 10,5ha pastwisk, 53,84ha lasów, 4ha parku i ogrodu, 18,44ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/865508,foto.html?idEntity=516134 (dostęp: 11.09.2022r.)
Źródło: https://polska-org.pl/983880,foto.html?idEntity=516134 (dostęp: 11.09.2022r.)
Dwór obronny
Pochodzi z XVI wieku, założony na wyspie, otoczonej fragmentarycznie zachowaną fosą. Wielokrotnie przebudowywany, około 1860 roku przekształcony na dom ogrodnika, część pomieszczeń zaadaptowano na cele gospodarcze. W latach 60. XX wieku własność PGR Brzezina, trwała ruina. Około 1986 roku zmieniony w dom mieszkalny. Do zobaczenie z zewnątrz z pewnej odległości. Zbudowany z kamienia i cegły, założony na planie prostokąta, wysoko podpiwniczony, parterowy, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem czterospadowym. Bryłę budynku urozmaicają dwie przybudówki. Elewacje z wydatnym gzymsem wieńczącym i opaskami wokół okien. Na południe od dworu po drugiej stronie fosy wznosi się kościół p.w. MB Różańcowej.
Pałac
Barokową rezydencję wzniosła rodzin von Heermann około 1725-1730 roku. Pałac kilkukrotnie przekształcany w XIX i XX wieku. Po uszkodzeniach w końcowej fazie II wojny światowej odbudowywany do 1958 roku. Zaadaptowany na cele oświatowe, przynajmniej do 1978 wykorzystywany przez szkołę podstawową. Wiecznie remontowany: w 1961r. wnętrza, w 1975r. dach, mimo to w 1978r. ponownie przewidziany do remontu w skutek ubytków w tynkach i obwieszenia stropów. Częściowo wykorzystywany na cele mieszkaniowe. Następnie w rękach prywatnych. Około 2008 roku remontowany. Od 2010 roku w zabytku działa hotel. W 2019 roku pałac był wystawiony na sprzedaż. Obecnie obiekt może być trudno dostępny. Pałac murowany, na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z facjatami i lukarnami. Stosunkowo prostą bryłę budynku urozmaicają półokrągła przybudówka z klatką schodową, parterowy ryzalit na środku fasady mieszczący główne wejście i zwieńczony tarasem, od strony ogrodu drugi półokrągły taras, zamykający ganek wsparty na kolumnach toskańskich. Elewacje o podziałach ramowych, z wydatnym gzymsem wieńczącym i pozornym ryzalitem oraz narożami zaakcentowanymi lizenami. Okna w prostych opaskach. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralną sienią z drewnianymi schodami. W części pomieszczeń stropy z dekoracją fasetową, w piwnicach stropy odcinkowe.
Na północ i wschód od pałacu rozciąga się park. Od strony fasady taras z balustradą i schodkami. Poniżej staw i regularna część ogrodu z rzeźbami. W parku zachowana polana i częściowo pierwotny układ alejek. Na zachód od rezydencji pozostałości folwarku. Większość budynków zdewastowana i wyburzona. Najlepiej zachowana dawna oficyna.
Brzezina położona jest około 25 kilometrów na północny-wschód od Środy Śląskiej. Dojazd DK94 w kierunku Wrocławia do Krępic i dalej lokalną drogą przez Żurawiniec. Zespół pałacowy znajduje się na wschodnim krańcu Brzeziny. Dokładna lokalizacja pałacu:
51.20340708219076, 16.833128534938258
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2022r.