Powiat górowski, gmina Niechlów
(nazwa niemiecka Oderbeltsch, Kreis Guhrau)
Zabytki w Bełczu Wielkim
Do rejestru zabytków w Bełczu Wielkim został wpisany zespół pałacowo-folwarczny (nr rej.: A/3711/1235A z 9.11.1991r.), wpis obejmuje: pałac, park pałacowy, kaplicę obok pałacu, dom mieszkalny (nr 42 a), dom mieszkalno-gospodarczy (nr 42 b), spichlerz, gorzelnię, oborę, stajnię.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kolejne zabudowania zespołu folwarcznego: domy mieszkalne (nr 42 e, g, h) oraz obory.
W 1787 roku w Bełczu Wielkim znajdował się pański folwark, 29 gospodarstw zagrodników, 4 chałupników, 2 wiatraki. Wieś liczyła 235 mieszkańców. Majątek należał do hrabiego von Kalkreuth. Hans Ernst von Kalckreuth (ur.1728r., zm.1792r.) początkowo właściciel Zebrzydowej koło Bolesławca, dzięki małżeństwu zawartemu w 1760 roku z Constantią Augustą Sophie (ur.1842r., zm.1813r.), córką hrabiego von Schlabrendorfa, ministra Śląska, wszedł w skład lokalnej elity. W 1784 roku został zarządcą księstwa żagańskiego, dwa lata później otrzymał tytuł pruskiego hrabiego. Posiadał liczne majątki na Dolnym Śląsku, wśród których Bełcz Wielki nie odgrywał szczególnie ważnej roli. Pozostawił dwóch synów: Hansa Wilhelma Adolfa (ur.1766r., zm.1830r.) i Ludwiga Ernsta Heinricha Constantina (ur.1771r., zm.1847r.). W 1792 roku młodszy syn otrzymał w spadku włości obejmujące Szaszorowice, Lipowiec, Bełcz Wielki i Żabin. W 1800 roku Ludwig Ernst von Kalkreuth ożenił się z Jeannette z domu von Unruh (ur.1772r., zm.1855r.). Posiadał tytuł rycerza zakonu joannitów, a w karierze wojskowej osiągnął stopień generała majora i dowódcy 16 brygady kawalerii. Przed 1830 rokiem majątek w Bełczu Wielkim od Ludwig Ernst von Kalkreuth odkupił radca Schönborn. W 1830 roku w Bełczu Wielkim wzmiankowano 41 domów, folwark, 276 mieszkańców, w tym 18 katolików, ewangelicką szkołę, 2 wiatraki. W 1845 roku włości pozostawały w rękach radcy Schönborna. W opisie miejscowości wymieniono 45 domów, folwark, 273 mieszkańców, w tym 11 katolików, ewangelicką szkołę, 2 wiatraki, 12 rzemieślników i kupców. W księgach adresowych z lat 1856-1858 jako właścicieli dóbr podano spadkobierców radcy Schönborna. Pomiędzy 1858 a 1861 rokiem włości nabył starszy ziemski Ludwig Dürr. W 1894 roku należący do niego majątek w Bełczu Wielkim liczył 436ha, w tym 275ha pól uprawnych, 50ha łąk, 30ha pastwisk, 50ha lasów, 21ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Starszy ziemski Ludwig Dürr zmarł pomiędzy 1898 a 1902 rokiem. Przynajmniej do 1905 roku włości zostawały w rękach jego spadkobierców, a funkcję generalnego pełnomocnika pełnił kapitan i szef kompanii Ludwig Dürr, zapewne syn zmarłego. Około 1909 roku posiadłość nabył Wilhelm Gilka-Bötzow, porucznik z Kietlowa w powiecie górowskim.
Pałac w Bełczu Wielkim pod koniec XIX wieku w formie klasycystycznej
Źródło: https://polska-org.pl/9997725,foto.html?idEntity=558197 (dostęp: 23.12.2022r.)
Źródło: https://polska-org.pl/759647,foto.html?idEntity=558197 (dostęp: 23.12.2022r.)
Rodzina Gilka-Bötzow wywodziła się z Berlina. W 1864 roku Alfred Gilka-Bötzow (ur.1840r., zm.1896r.) nabył majątek Wyszanów koło Szlichtyngowej. Z małżeństwa z Luise Gilka-Bötzow z domu Bötzow (ur.1853r., zm.1901r.) miał trzech synów: Alfreda (ur.1876r., zm.1933r.), Carla Aloysa (ur.1878r., zm.1919r. w Jędrzychowicach) i Wilhelma (ur.1880r., zm.1921r. w Bełczu Wielkim). Po śmierci Alfreda seniora w 1896 roku, jego najstarszy syn Alfred junior został właścicielem spadku obejmującego dobra Wyszanów, Klimontów i Świerczów. Po 1905 roku doszło do podziału spadku między braci. W rezultacie Carl wykupił dobra, których centrum stały się Jędrzychowice, a wspomniany wyżej najmłodszy Wilhelm został właścicielem m.in. Bełcza Wielkiego. W 1912 roku posiadłość miała powierzchnię 436ha, w tym 275ha pól uprawnych, 60ha łąk, 28ha pastwisk, 50ha lasów, 4ha wikliny, 5ha parku i ogrodu, 4ha wody, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Porucznik Wilhelm Gilka-Bötzow utworzył państwo stanowe Bełcz Wielki. Jeszcze w 1921 roku liczyło ono 2036ha i obejmowało majątki Kietlów, Lipowiec, Bełcz Wielki, Równa, Uszczonów i Masełkowice. W latach 1921-1930 włości należały do spadkobierców Wilhelma Gilka-Bötzowa. Rotmistrz w stanie spoczynku Kurt Moeller, początkowo pełnił funkcję generalnego pełnomocnika, a następnie dzierżawcy. Pod jego zarządem dobra szybko podupadły i w 1926 roku miały już jedynie 1065ha powierzchni. Sam majątek Bełcz Wielki liczył 448ha, m.in. 287ha pól uprawnych, 60ha łąk, 28ha pastwisk, 50ha lasów, 4ha wikliny, 5ha parku i ogrodu, 4ha wody, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W rękach rodziny pozostały też dobra Lipowiec, Równa i Uszczonów. Przed 1937 rokiem doszło do rozparcelowania majątku przez Śląskie Towarzystwo Krajowe. Właścicielem tzw. resztówki był Fritz Taube. Posiadłość miała powierzchnię 118,75ha i nie obejmowała pałacu, w którym znajdowała się szkoła Hitlerjugend. Na folwarku działała gorzelnia. Prowadzono hodowlę bydła i owiec.
Pałac w latach 30. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/6323855,foto.html?idEntity=510027 (dostęp: 23.12.2022r.)
Źródło: https://polska-org.pl/897463,foto.html?idEntity=510027 (dostęp: 23.12.2022r.)
Źródło: https://polska-org.pl/3622908,foto.html?idEntity=510027 (dostęp: 23.12.2022r.)
Pałac w 2020 roku
Pierwotnie barokowy pałac z XVIII wieku należał do rodu von Kalkreuth. Musiała to być stosunkowo skromna budowla, pełniąca raczej funkcje siedziby administratorów folwarku wzmiankowanego w 1787 roku. Rodzina von Kalkreuth posiadała bowiem liczne majątki i rezydencje na Śląsku, w tym w pobliskich Szaszorowicach, gdzie wielu jej członków przyszło na świat. Znaczenie pałacu w Bełczu Wielkim wzrosło w latach 30. XIX wieku, po przejściu dóbr w ręce radcy Schönborn. Ufundował on nową klasycystyczną siedzibę. Budowla ta przetrwała niecałe stulecie. Około 1910 roku została zastąpiona neobarokowym pałacem zbudowanym dla Wilhelma Gilka-Bötzowa.
Wnętrza pałacu w 2020 roku
Pałac założony na rzucie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, był nakryty wysokim dachem mansardowym z lukarnami i belwederkiem oraz sygnaturką na kalenicy. Główne wejście umieszczono na osi fasady, w centralnym trzykondygnacyjnym ryzalicie. Wejście poprzedzał portyk kolumnowy, podtrzymujący taras. Fasadę flankowały dwa parterowe ryzality, również zamknięte pałacami. W elewacji ogrodowej umieszczono znaczny centralny ryzalit, poprzedzony rozległym gankiem kolumnowym i tarasem, z których ogromne schody zapewniały dojście do stawu i parku. Elewacje dzielone pilastrami, posiadają wydatny gzyms wieńczący, miejscami z fryzem kostkowym. Okna w ozdobnych opaskach, pomiędzy pierwszą a drugą kondygnacją płyciny. Układ wnętrz trzytraktowy, z centralnym obszernym holem i dwubiegową klatką schodową. Do niedawna zachowane były niektóre kominki, boazeria na parterze oraz dekoracje stiukowe. Obecnie wnętrza są zniszczone przez pożar z 2016 roku, kradzieże oraz celowe dewastacje. Ostatni prywatny właściciel obiektu, firma Arrada Sp. z o.o., ogłosił upadłość. Od 2021 roku pałac znajduje się w gestii syndyka. W 2022 roku bez rezultatu na licytacji próbowano sprzedać nieruchomość za około 0,5 mln złotych.
Bełcz Wielki położony jest około 15 kilometrów na południowy-zachód od Góry. Z miasta powiatowego dojazd DW323 do Luboszyc i dalej DW330 w kierunku Głogowa. Ta ostatnia trasa przebiega przez środek Bełcza Wielkiego. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się na południe od DW330.
Dokładna lokalizacja pałacu:
51.616300347341145, 16.356807127000124
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2022r.
Pałac w 2021 roku
